Rialto
Repertorio informatizzato dell’antica letteratura trobadorica e occitana
Gaucelm Faidit
Tut sil que amon valor
167.
62
Gaucelm Faidit
Tut sil que amon valor
167.
62
IdT
Gaucelm Faidit
Trad. it.
Apparato
Note

I. Tutti coloro che amano il valore devono sapere che da amore muovono liberalità e gaio divertimento, orgoglio e umiltà, pregio d’armi, servizio d’onore, comportamento gentile, gioia e cortesia; dunque, dal momento che ciò proviene da lì, ben dovrebbe ciascuno impegnarsi, se vuole acquisire nobile merito, ad osservare lealmente un amore perfetto.

II. E così si comportano i migliori, a cui piace il pregio perfetto, ma gli ipocriti malvagi con i loro falsi amori hanno voltato il pregio in uno sgradevole colore e, se si volesse essere onesti, per quella medesima strada vediamo andare la maggior parte delle donne, sicché mi pesa, perché non posso dire la verità riguardo a ciò.

III. E almeno seguono l’errore, vorrei che le false e gli ipocriti fossero messi da parte e ciascuno fosse ingannato, e i perfetti leali supplicanti e le donne senza falsità mantenessero l’intesa amorosa; giacché è una grande sofferenza in amore vedere che un amante ingannevole possa stare insieme a quelli sinceri.

IV. Le false e gli imbroglioni agiscono in modo tale che gli amanti perfetti ricevono poi danno nei loro imbrogli, giacché tali preghiere sono trasformate totalmente in incertezza da loro, cosicché l’uno non si fida dell’altro; e se qualcuno a causa di ciò desistesse non ha animo puro nell’amore né fermo volere, perché amore non vuole che un innamorato perda le speranze.

V. Per amore avrei io un cuore migliore, ma non provo altro se non dolore, perché fui ingannato, e per questo non mi dispiaccio affatto e non mi spaventano le sofferenze; e sappiate bene che amerei molto volentieri se potessi scegliere un buon luogo in cui poter restare o trovassi qualcuno che mi sapesse trattenere.

VI. Ma corrono tempi tali per cui difficilmente si trova un buon signore o una donna da cui uno sia amato tutto solo, senza altro profitto; e se io con franca dolcezza trovassi una leale signoria ben mi piacerebbe, perché così è giusto che sia: quando due amanti sono animati dalla medesima volontà ciò che piace all’uno deve piacere all’altro.

VII. Va’ verso Monferrato a mon Tesaur, senza indugio e dì, canzone, che egli sa meglio valere di chiunque altro si possa vedere.

VIII. Re di Castiglia, siete capo e guida del mondo, come Dio ha stabilito, e vi si può vedere nel compiere imprese e nel preservare il pregio.

I. solo il v. 1 in Dc 1 Tut] Totz R; sil] cell M, sels R, cel SUV; que] qui DDcGLMOQU, quez f 2 devon] deuom D 3 largess’e] larguessa e ADGLMQUVa1, larguese e N, largueza f; gai] gais ADMOQSa1 4 orguoills] franchez Cα, Et orguoilz GQ, Orguoill I, E orgoillz L, Orgoil O, erguelh R 5 d’armas] darma(r)s IK, dama(r) NR, darmes S, damars U; servirs] seruir CGOQSUVfα, e L, et seruir N, ualers MR; d’honor] honors ARa1, honor MOVf, et honor N, e honors U 6 gens] gen (Gent LORU) CGLMNOQRSUVfα; teners] tener CDGLMOQUVf, tenir NS, (ser)uirs R; jois] ioi NOS, gay RV, e f; cortesia] ecortesia GLNOQ, corteia a1 7 doncs] Don S; pois] qui Cα; so·n] so CSα, cho DGLQ, hom OU; mou] ue CORUVα, uen S, nais M, muou a1; doncs p(er) so miels y d. f 8 cascus] chasus D, Cascu(n) IKNRU; poingnar] pugra S, puyar V, qui] si D, se GLQ, qe OS 9 de] e a1, ni f; leialmen] leaumen O; mantener] ma(n)tenir I

II. 10 E si] E sis ADLOQRVa1, E si se(n) G, Qe si S, En si U; fan] fant A; lo] tuit DGLQ, tut corretto su lo N, tug RVf, oc S, manca a U; Quaissi o fan l. m. C, E si tut fan l. m. M 11 cui pretz] cylh quan C, a cui D, Cil cui G, Cill qin L, Cil qi Q, cui ioi V; complitz] bon (bos D) pretz CDGLQ, complit IKUV, conplit MN, c(om)plid S; a] ab C, han L; sill que de ioy am s. f 12 li] los U; feingnedor] lausengiers DGLQ, feignedors N 13 an] ant A, ab SU; ab] las OSU, am f; falsas] lor falsas D, fals NR; amistatz] amiztatz V 14 volt] Vol D, Voluun S; volt pretz] Voutas O; avol] ad N; Qe uot prez en al c. U 15 qui] quil Aa1, sieu CMORS, ieu U, sil V 16 mezeissa] mezeusa C, metneisca U, metexa V 17 vezem als] Veals IK, uede(m) als DL, Veg als N, Vezen al O, Veden al S, uessem al V; las] la U 18 per quem (quen f) sap mal CMRSUVf, De que(m) sap mal DGLQ, Da qem sab mal O; que] q(ue)s N; car] manca a S; en] ien A, o GLMQ, ieu en N, ne U; puosc] puois D, puos GQ, pos S; dire] direl DUVa1, diren GLMQ, dir N, dir lo R 

III. i vv. 19-27 corrispondono ai vv. 28-36 in ACDSVa1 19 E] Mas ADMRVa1f; sivals] uals D, la gram U, sauals V; segon] seguns O; l’error] error CSf, letor D, la error L, lezer R 20 e·ll] els GQRSf; feingnedor] trichador ADGLMQVa1f, feingnedor · Maluatz N, trichadors R 21 volgra] uol R; fosson] fossan (fosan G) GLMQf, fosen S; uolgrestesson V; ad] da A, a OQRSV, as U; un an latz O, nullatz R 22 e] uen f; cascus] cascun IKLSUf; enganatz] galiatz Aa1f, enianaz S 23 fin leial] fis lejals LOS; prejador] amador CDGLMOQRSUVf, preguadors N 24 las] llas I, la M 25 mantenguesson] mantenguessont A, Mantenguisson D, Mete(n)guesson GQ, Manteguesso L, mantegessan Mf, Mante(n)gesen S 26 qu’enuetz] Q(ue)nuoitz A, qenueg M, Qe nus O, Qennuiz U, que nius V, qe nuigz a1; que nulh enguan en amor a v. f 27 que] Qel DL, Qels GQf; amans] amics A, amon O, amant U; Q. falsame(n)z N, Q. fols aymans R; ipuosca ab fin c. Aa1, puescentrels (entrel S) fis c. CS, poscablo fis c. D, puosc ab fin ioi c. IKN, puoscha(n) ab los fis c. L, i puescab ioi c. M, i poscan si chaer O, y puesca a nuilh fuer c. R, puscen en trel fin c. U, i pusca ab fuer c. V, puescan am ioy saber f

IV. i vv. 28-36 corrispondono ai vv. 19-27 in ACSVa1 e ai vv. 46-54 in D 28 tricador] feignedor AMORUa1; e·ll] els GQR; Mas li fals galiador Vf 29 fan] fant A; que·ill] qil D, qill G, que f; fin] fins O; amador] preyador CMORSUVf 30 an] ant A; y an pueys dan R; lur] lurs MUV 31 c’aitals] qua tal C, Qar tals O, Qaital SV; prejars] preyar CQSU 32 doptansa] doptans R, temensa f; de lor] dolor R 33 l’us] lun NQ; l’autre] lautres Q; no·s] noy f 34 e] mais RVa1; so·s] sa S, so y f; recreiria] recreia V 35 a] na U; d’amar] damor CL; ferm] fin C; no(n) auria uas amor (amors Rf) ferm (fin M) uoler MRVf 36 c’amors] Camor GLQUV; c’amanz] camics ACMOSa1f, camic RUV; desesper] desp(er) Ga1

V. i vv. 37-45 corrispondono ai vv. 46-54 in AC e mancano in S 37 D’amor] Damar N; agr’eu] agral G; cor meillor] manca a R, millor cor U 38 ren] rem U, res V; e mas la dolor R, que pos remas la dolor f 39 mi] Men A, manca a LU; sen] ssent AM; don] dom D, dun a1; son] fui MVa1; galiatz] enganatz Aa1; sen don ieu (ieu manca a O) sui galiatz CO, Nunc son don gualiatz N, me rent efuy gualiatz f 40 e ab tot (toc U) so (son U) MORUV; e per tot so non desplatz f 41 ni·m] ni f; fan li] fai lo U; lo maltraitz ans ma sabor Aa1 42 anz] E Aa1f; sapchatz] fapzaz D; qu’eu] ben Aa1; amaria] camaria Aa1 43 mout] fort Aa1, mot Rf; si] sieu MRU; podia] sabia AMORa1, saubia U 44 il verso manca a O; cauzir] trobar Vf; on] en G, o Q, uen f; pogues] deges MR; remaner] romaner N 45 ni trobava] nim (ni R) trobes DR, manca a O, Ni qiu trobes U, ni trobaira f; qui·m] quem NO; saubes] saupra R

VI. i vv. 46-54 corrispondono ai vv. 37-45 in AC e ai vv. 19-27 in D e mancano in U 46 un’aitals] una aitals AD, una tals CR, unas tals Dc, una tal GLMNQSV, nai tals O, unaital f; sazos] sazon MSVf 47 trob’om] trobon GMNOSV, truob ho(m) L, troba f; bon] manca a D, hom f 48 ni] manca a R; don] manca a N, uon f; si’amatz] sia amatz ADLOf 49 totz] Tot IKSVa1; sols] sol SVa1; ses] sens GM, es a1; sols ses] senes f; autre] autres Cf; percatz] peccatz COf 50 e] Mas IKN 51 trobes] atrobes a1; leial] leyas C, lunha R 52 be·m] Ben DcGIKNOSf; plagra] plalgra Dc, plagral f; c’aissi·s] quaissi CGLOQRS, causis I, caixi V, caisin f ; taing sia] ta(n) sia LS, taing qe sia a1, tainhia f 53 can] cam a1; dui] fin C; amic] aman CORS, amics GLQf 54 so] Tot CMO, E cho L; que] qa ADa1, q(an) CMO; l’uns] lun AMNOa1; vol] platz ADa1; deu] de Dc, dej L, manca a N, du S; a] manca a O; deu a] deira C

VII*solo in C come settima strofe e in Q come sesta 55* Cort (Cor C) ses don nom a sabor 56* ni dona senes amor 57* ni caualiers (cheualer Q) dezarmatz 58* ni ioues manens senatz (seraç Q) 59* ni drutz mas duna color 60* ni trop gabar ab folhia 61* ni solatz ab uillania (uulenia C) 62* ni nom sap bo prometre ses auer 63* ni loncs preyars (lonc preiar Q) qan pro nom pot tener

VII. i vv. 55-58 mancano in MORSUVa1f 55 Ves] Bes Q; Monferrat] mon feraç Q; ten] tiei N 56 Tesaur] tresaur GQ; ses faillia] ses falsia C, on que sia IKN 57 e di·ll] manca a C; cansos] canson IKN; que] car IKN; que il] qil Q; sap] sapcha GQ, sab I, manca a N; mais] mieills ADGLO; chanso que sapcha uuel ualer C 58 autre] autra A; Que nuills autres uoill ab lui (leis N) remaner IKN

VIII.* solo in IKN 61 vos] manca a IKN 62 ab] a IK

11. a sabor: per aver sabor ‘piacere’ cfr. SW, s.v. sabor.

27. Alla lezione di IKN per il secondo emistichio del decenario puosc’ab fin joi caber (‘giacché è una grande sofferenza vedere che, in amore, un amante ingannevole possa stare con puro godimento’) si è preferita quella tràdita da GQ puosc’ab los fins caber, mentre Mouzat lascia a testo la lezione di A i puosc’ab fins caber.

39. Mouzat, Les poèmes, mette a testo la lezione di A, leggendo tuttavia erroneamente fui anziché sui.

53. Cfr. Albertet, En mon cor ai tal amor encobida (BdT 16.14), v. 22: «ben nos degram d’un voler acordar».

56. mon Tesaur: Tesaur è senhal presente anche in BdT 167.14, 167.18, 167.39, 167.54, 167.56 e identificabile col marchese di Monferrato Bonifacio I, cfr. anche le Circostanze storiche.

59-62. La seconda tornada, solo in IKN, è elogiativa di un Reis Castellans, identificabile con Alfonso VIII (1155-1214). Come sottolinea Mouzat, Les poèmes, p. 528: «Gaucelm a donc fait à ce dernier roi des offres de service, mais nous n’avons pas d’autre indice d’un séjour, projeté ou effectif, en Castille. Si Gaucelm est allé en Espagne, il n’a composé à ce propos rien d’autre que cette tornada, à moins que d’autres pièces se soient perdues». Non si può escludere, pertanto, che tale invio non sia autentico e costituisca una innovazione da parte di alcuni copisti.

Testo

Edizione, traduzione e note: Francesca Sanguineti. – Rialto 18.ii.2022.

Mss.

A 76v (Gaucelms faiditz), C 61r (Gaucelm faidit), D 29r (Gancelm), Dc 247v (Gauselm faidiz) [solo il v. 1 e VI], G 25r (Gonselm faidiz), I 37r (Gauselin faiditz), K 25v (Gauselin), L 103v (anon.), M 81r (Gauçelm faiditz), N 123v (Ganselm faidiz), O 67 (anon.), Q 56v (Gançelus), R 46r (Gaucelm faizit), S 114 (Gonselm faidiz), U 53v (Gauselm faidiz), V 28v (Gausselm faydit), a1 138 (Gaucelms faiditz), f 30v (Gauscelm faidit), α 32274-32282 (Gaucelm Faidit) [solo I]. Incipit in N2, n. 22 e µ 211 (vv. 53-54).

Edizioni critiche / Altre edizioni

Edizione critica: Jean Mouzat, Les poèmes de Gaucelm Faidit, Paris 1965, p. 524.

Altre edizioni: Vincenzo De Bartholomaeis, Poesie provenzali storiche relative all’Italia, 2 voll., Roma 1931, vol. I, p. 79 (estratti di testo secondo la lezione di A); Reinhilt Richter, Die Troubadourzitate im “Breviari d’Amor”. Kritische Ausgabe der provenzalischen Überlieferung, Modena 1976, p. 274 (edizione critica di α).

Nota filologica

La tradizione testuale della canzone denota un’ampia consistenza, giacché essa è conservata in ben diciotto manoscritti, ai quali si aggiunge la testimonianza del Breviari d’Amor, in cui è trasmessa la prima cobla. I codici più completi, che tramandano due tornadas sono IKN, benché non si possa escludere che la seconda tornada, indirizzata a un re di Castiglia e non trasmessa da ACDGLQ, che invece riportano la prima, possa essere una innovazione da parte di alcuni copisti. L’accordo tra IKN è, del resto, stabile e confermato dai vv. 27 (puosc ab fin ioi caber), 50 (Mas), 56 (on que sia), 57 (car), 58 (Que nuills autres uoill ab lui [leis N] remaner), 61 (ipometria). Presenti alcune microcostellazioni ben riconoscibili: Aa1 (quil v. 15, galiatz v. 22, i puosca ab fin caber v. 27, enganatz v. 39, lo maltraitz ans ma sabor v. 41, ben camaria v. 42, fort v. 43), GQ (Et orguoilz v. 4 [ +1], puos v. 18, Mete(n)guesson v. 25, tresaur v. 56, sapcha v. 57), IK (darmars v. 5, Veals [-1] v. 17), Vf (Mas li fals galiador v. 28, trobar v. 44), MR (ualers v. 5, deges v. 44). Raggruppamenti più ampi figurano ai vv. 35 no(n) auria uas amor (amors Rf) ferm (fin M) uoler MRVf; 10 tuit, 11 bon (bos D) pretz, 12 lausengiers, 18 De que(m) sap mal DGLQ; 28 feignedor, 43 sabia AMORa1. A differenza di Mouzat, che costruisce il testo critico principalmente sul ms. A, si è scelto in questo caso di seguire come base l’accordo di IK nonché l’ordinamento strofico trasmesso da tali manoscritti, dal momento oltretutto che tale ordine delle coblas appare ampiamente condiviso anche da altri mss. (cfr. GLQ e MORf).

Metrica e musica

a7 a7 b7 b7 a7 c7’ c7’ d10 d10 (Frank 145:3). Sei coblas unissonans di 9 versi ciascuna, più due tornadas. Rime: -or, -atz, -ia, -er. Lo schema metrico presenta analogie, compresa identità delle rime a = -or, b = -atz, c = -ia, d = er, con Aimeric de Peguilhan, A ley de folh camjador (BdT 10.4); nella Bibliografia elettronica dei trovatori diretta da Stefano Asperti (BEdT, www.bedt.it), si osserva a questo proposito che «Quella di Gaucelm Faidit è una canzone tradizionale, d’argomento amoroso, il componimento di Aimeric ha invece intonazione da un lato morale, dall’altro apologetica; potrebbe dipendere formalmente da Gaucelm? Di certo, se non si tratta di un rapporto di affinità solo formale, tra i due testi deve esistere una qualche relazione diretta, magari di ordine extra- o para-testuale, dal momento che l’identità metrica sarebbe altrimenti inspiegabile.» (si veda la BEdT, s. n. 010,004). Entrambe le canzoni potrebbero costituire il modello metrico del sirventese No·m laissarai per paor (BdT 217.5) di Guillem Figueira.

Ordine delle strofi:

 

I

II

III

IV

V

VI

VII*

VII

VIII*

IKN

1

2

3

4

5

6

-

7

8*

GL

1

2

3

4

5

6

-

7

-

Q

1

2

3

4

5

7*

6

7

-

MORf

1

2

3

4

5

6

-

-

-

A

1

2

4

3

6

5

-

7

-

C

1

2

4

3

6

5

7*

7

-

D

1

2

4

6

5

3

-

7

-

Va1

1

2

4

3

5

6

-

-

-

S

1

2

4

3

-

6

-

-

-

U

1

2

3

4

5

-

-

-

-

Dc

-

-

-

-

-

6

-

-

-

α

1

-

-

-

-

-

-

-

-

 

Informazioni generali

Canzone, con autodesignazione in tornada (v. 57). Proprio la prima tornada, con invio in Monferrato a mon Tesaur (v. 56), identificabile con Bonifacio I, suggerisce una datazione approssimativa intorno al 1200, anteriore all’inizio della Quarta Crociata. Per approfondimenti si vedano le Circostanze storiche.

[]
chevron-down-circle