Jaufre - Rialto

D’un conte de bona maniera,
D’azauta rason vertadeira,
De sens e de chavalarias,
D’ardimens e de cortesias,
De proesas e d’aventuras,
De fortz, d’estrainas e de duras,
D’asaut, d’encontre e de batailla,
Podez auzir la comenzailla;
Que, se volez, e·us en dirai
Aitant con ai auzit ni sai.
E digaz m’en so qu’en volres,
S’ieu en dic, si m’escoteres
Ni·m volres de bon cor entendre,
Car hom non deu comprar ni vendre
Ni l’un ab l’autre conseilar,
Cant au bonas novas contar;
Que quant no son ben entendudas,
A cel que las diz sun perdudas
E a acels non valun gaire,
Que las auson, a mon viaire;
Que aicho son novas rials,
Grans e richas e naturals
De la cort del bon rei Artus.
E anc no·s fes ab el negus,
Que fos en aquella sazon,
De bon pretz ni de mesion.
Tan fon pros e de gran valor,
Que ja non morra sa lausor;
Car ja senpre seran retrachas
Las grantz proechas qu’el a fachas,
E·ill bon chavalier mentagut,
Qu’en sa cort furon alegut,
Que a la Taula Redonda vengrun,
E las proechas qu’il mantengron;
Que anc hom no·i venc conseill querre,
Per tal que dreiz volges proferre,
Que s’en anes desconseillatz;
Mais tortz hanc no·i fon escoltatz
Tant fon sa cort leals e bona,
Que neguns hom tort no·i rasona;
Ni anc hom per chavalaria
No·i venc, qu’en tornes a fadia,
Ni per guerra ni per batailla.
Anc a sa cort non trobet failla
Neguns hom per ren, que volghes,
Ni per qualqe ops que·l venghes.
Vevas domnas, orfans enfantz,
Pulcellas, doncels, paucs e grantz,
Cant a tort eron guerreiat,
Ni per forsa deseretat,
Aqui trobavon mantenesa,
Aitori, secors e valesa;
Per que devon esser grazidas
Novas de tan bon luec essidas
E·m patz e sses gap escoutadas.
E ditz cel que las a rimadas,
Que anc lo rei Artus non vi,
Mas contar tot plan o auzi
En la cort del plus honrat rei,
Que anc fos de neguna lei.
Cho fon lo bon rei d’Aragon,
Paire de pretz e filltz de don
E seiner de bonaventura,
Umils e de leial natura,
Qu’el ama Deu e tem e cre
E manten lealtat e fe,
Patz e justicia; per que Deus
L’ama; car si ten ab los sieus,
Qu’el es sos noveltz cavaliers
E de sos enemics guerriers.
Anc Deus non trobet en el failla,
Aintz fon la primeira batailla
Per el facha, e a vencutz
Cels per que Deus es mescresutz;
Per que Deus l’a d’aitant honrat,
Que sobre totz l’a essauzat
De pretz e de natural sen,
De gaillart cor e d’ardimen
Anc en tan jove coronat
Non ac tan bona poestat;
Qu’el dona grantz dons volontiers
A joglars e a chavaliers;
Per que venon en sa cort tut
Acels que per pros son tengut.
E cel qui rimet la canchon,
Auzi devant el la razon
Dir a un cavalier estrain,
Paren d’Artus e de Galvain,
D’un’aventura que avenc
Al rei Artus, que gran cort tenc
A Carduel una pentecosta,
On cad’an gran pobel s’ajosta,
Per ço que·l reis los en semon;
Pauc n’i venon, a qui non don.
Al jorn de quella richa festa
Lo bon rei coronet sa testa
E anet auzir au mostier
La messe; e tuit sei cavalier
De la Taula Reonda i foron,
Que totz le segon e honoron
Aiqui fon monseiner Galvans,
Lancelot de Lac e Tristas
E·l pros Ivans e·l naturals
Erec e Quexs, le senescals,
Perceval e Calogranans,
Cliges, un cavalier presans,
E Caedis l’apercebutz,
E fo·i lo Bels Desconegutz
E Caraduis ab lo bratz cort.
Tuit aquist furon a la cort;
Et ac n’i d’autres mais gan ren,
Que no·us dic, car non m’en soven.
E quant an tot l’orde auzit,
Ez il son del mostier eissit
E son s’en el palais vengut
Ab gautz, ab deport e a brut
E pueis comensen lor solatz,
E cascuns contar ço que·l platz.
Li uns parlon de drudarias
E·ls autres de cavalarias,
E con aventuras queran
Aqui, hom trobar las poiran.
Ab tant Quexs per la sala venc,
Desenvoutz, et en sa man tenc
Un baston parat de pomier.
E anc no·i ac pro cavalier,
Que volentiers no·ill fezes via;
Car cascun sa lenga temia
Per ses vilains gaps que gitava;
C’a negun honor non portava,
Que a tot le meillor dezia
Cho que sap que pietz le seria.
Mais estiers es pros e cresutz
E cavalier apercebutz,
Savis e conoissentz de guerra,
Ricx hom e seiner de gran terra,
Aconseillat e issarnitz;
Mas siei gab e siei vilan ditz
Li tolon de son pretz gran ren.
Ab aitant denan lo rei ven
E ditz: «Seiner, sazon seria
De manjar oimais, si·us plazia».
E·l reis es se ves el giratz:
«Quexs, per enugz a dir fos natz
E per parlar vilanamentz;
Que ja sabetz vos veramentz
E avetz o vist mantas ves,
Que non manjaria per res,
Que cort tan esforsada tenga,
Entro que aventura mi venga
O qualque estraigna novella
De cavalier ou de pulcella.
Anatz sezer a una part!»
Ab tant denan lo rei se part
E es al solatz attendutz
Que fon per la sala tengutz,
On ac gentz de moltas manieras,
Cavaliers, joglars, soudadieras.
E an tant tengut lor solatz,
Que meidia fon ben passatz,
E fon pres ja ben d’ora nona.
Ab aitant lo rei Artus sona
Son nebot, mon seiner Galvan,
E senpre el li venc denan.
«Neps», ditz lo rei, «faitz enselar,
Que irem aventura cercar,
Pueis que en esta cort non venon;
Que nostre cavaliers so tienon
A mal, car lor es tant tardatz,
Que ben degron aver manjatz».
E Galvan respon mantenen:
«Seiner, vostre comandemen
Er faitz». Pueis ditz als escudiers,
Que metuns sellas als destriers
E tragon lor garnimentz fors,
Don cascun puesca armer son cors,
Se venon a negun besoing.
E manda que neguns no·i poing,
Que sia faitz de mantenent
E li scudiers isnellament
Son tuit ves lor ostal vengutz,
E no·i a caval remansutz,
C’ades non sia ensselat.
Pueis son li roncin atrossat
De perpointz e de garnisons.
E pueis lo rei ab sos baros
Pueion e lor espazas ceinon,
E li scudiers las armas prendon,
E tegron ves Brecilianda,
Una forest que molt es granda.
E can la son preon entrat,
E·l rei a un pauc escoutat
E castia c’om no·i son motz.
«Eu autz», dis el, «luein una votz,
Que cre que gran mistier l’auria
Lo socors de Sancta Maria,
E Deu reclama mout soven.
Ieu la vuel anar solamen,
Senes totz autres conpagnons».
«Seiner, aintz irai ieu ab vos»,
Ditz mos seiner Galvan, «si·us plas,
Que sol n’en anaretz vos pas!»
«Neps», ditz lo rei, «no·n parletz plus,
C’ab me non anara negus,
E no m’en sonetz motz oimai!»
«Seiner», ditz Galvan, «non ferai,
Mais tot a vostra volontat».
El a son escut demandat
E sa lansa, pueis esperona
Ves cella part on la voitz sona.
E cant ac anat un petit,
El auzi esforsar lo crit
Molt fort e d’estraigna maniera.
Ab tant venc en una ribeira
E vi al entrar d’un molins
Una femna que ronp ses crins
E bat ses mains e plain e crida,
Aissi com femna esmarida.
E·l reis es vengut volontos,
Aissi com franc rei piatos,
E demanda·l: «Femna, que as?»
«Seiner, acuretz me, si·us plas,
C’una bestia fera et estraigna,
Que venc per aquella montaigna,
Mi manja lai entre mon blat».
E·l bon rei a laïntz gardat
E vi la bestia grantz e fiera;
E auiatz de qual façon era:
Maier fon que non es uns taurs;
E siei pel son velut e saurs
E·l col blanc e la testa granda,
E ac de cornes una randa,
E los uels son gros e redons
E las dens grantz e·l moure trons
E canbas grossas e grantz pes,
Maiors non es un grantz endes.
E·l rei es se meravillatz,
Cant la vit, pueis es se seinatz,
E ve·l vos a pei desendut,
E mes devant son pieitz l’escut
E trais sa spaza mantenen.
Mais la bestia non fes parven,
Que·l vis, ni anc sol no·s crolet;
Aintz tenc lo cap clin e manjet,
A maiors goladas que trueia,
Del blat, qu’era en la tremueia.
E cant el vi que no·s movia,
Penset se, car assetz paria
De lla bestia, que non fos brava,
Car per defendre no·s girava,
E a le en las ancas donat
De la spaza un colp de plat,
E no·s volc moure per aitant.
E·l rei es li vengut denant
E fes senblant que la feris,
E ela parvent que no·l vis.
E·l reis a son escut pausat
E pueis a·l bon branc estuiat.
A pres la ab amdoas mans
Per los corns que son loncs e plans.
E·l reis es autz e grantz e fort
E tira et secot et estort:
E anc sol no la·n poc crolar.
E·l reis cujet son poing levar,
Que la volc sus el cap ferir;
Mas anc non poc las mans partir
Dels corns, tant non las a tiradas,
Plus que si foson claveladas.
E can la bestia senti,
Que ben fon pres, leva de qui;
E·l reis estet als corns pendutz,
Fel et irat et esperdutz.
E la bestia eis del molin
Ab el, e ten son dreitz cammin
Per la forest, lai on li plas,
Tot jen e süau e le pas.
E mos seiner Galvan, le pros,
Era si tertz de conpagnos
Luing dels autres en un’angarda
E ab aitan el se regarda
E vi la bestia fera e gran,
Que aporta els corns denan
Lo bon rei, son oncl’, apenden
A pauc non a perdu son sen,
E pres autamentz a cridar:
«Cavalier, anem aiudar
A mon seiner lo rei Artus!
Per Deu, non se fenga negus!
Jamais, qui ara no·l aonda,
Non er de la Taula Redonda!
Totz serem per trachors tengut,
Se·l rei es per secors perdut».
Ab tant de l’angarda deissent
E venc ves la bestia corent,
Qu’anc non atendet conpaignon.
Non laisara un colp no·ill don;
Baissa la lança per ferir.
E·l rei ac paor de morir
E escrida: «Bels neps, merce!
Non la tocs, per amor de me!
Que se tu la fers, ie sui mortz
E se non la toquatz, estortz;
Qu’eu la pogra ben aver morta;
Per que·m ditz mon cor e·m conorta,
Qu’ela·m portara chausiment;
Car ieu lo·l portei eissament,
Que ieu non la volc anc tocar
Ne ella me; per que me par,
Que no·m fara mal autrament.
E laissa li far son talent,
Que non sia per ren tocada
De null home de ma maisnada,
Si doncs no·m volias auçir;
E vos, neps, anatz lor o dir!»
E Galvan a son colp tengut
E a·l en plorant respondut:
«Seiner, e com porai soffrir,
Que no·us defenda de morir?»
«Neps, sabetz, com mi defendretz?
Sol que la bestia non toques».
E il gita pore sa lança,
E son escu del col balança
E a·l gitat loing per gran ira.
Pueis ronp sos draps e sos pels tira,
Aitant com pot, ab ambas mans.
Ab aitant Tristans et Ivans,
Que de Galvan son conpaigno,
Son vengut de gran espero
Per ferir, lor lanças baissadas.
E Galvan a sas mans levadas
E escrida: «Non la feiras,
Segnor, per tan con vos l’amas,
Que·l rei es mort si la feretz!»
«Que faren donc?» «Anem apres,
Tant tro que veiam que fara;
Que se l’auci, ella morra».
E la bestia süau e gent
S’en vau, que sol non fes parvent,
Que·ls vis, mas plus dreitz d’una ronda
Pueia una roca redonda,
Auta e rausta e tailant.
E de segente, dol menant,
Venc Galvans e siei conpagnos,
Marritz e iratz e ploiros.
Ella bestia, can fon sus,
Vai s’en, que non atendet plus
Daus tot lo maier baus que·i sap,
E gitet deforas lo cap,
E·l reis pendet d’aqui en jos.
Adoncs Galvan fon angosos
E siei conpaignon autresi,
Que cascun se ronp e s’auci.
E·lls autres, que son remassutz,
An vist lo dol et entendutz.
E cascuns, aitant con pot, proca,
E venon al pe della roca
E prenon en sus a garrar
E viron lo signor estar
Als corns della bestia pendut.
Et an tant estraing dol mogut,
Que anc son par non fon auzit,
Ni per me no·us pot esser dit.
Aqui viras tirar cabels
A cavaliers e a donzels,
Que tuit ronpon·s lor vestiduras,
E maldizon las aventuras,
Qu’a tant gran dol lor sun tornadas,
Qu’en la foresta son trobadas,
Ab tant lo senescals escrida:
«Ai bona gentz, con es marida!
Con avetz per fort destinada
La mort del bon rei devinada!
Cal aventura es venguda!
Con avem uei valor perduda!»
Ab tant es cazutz del caval
A tera de sus contra val.
E·l reis estet desus pendutz,
Ab las mans es se retengutz;
Que non las en ostera jes
Adoncs, se faire o poges,
Que gran pagur a de cazer.
E la bestia a gran leser
Estet se lai sus totavia.
E·l reis preget Santa Maria
E Deu, lo sieu glorios fill,
Que l’estorça de quel perill.
E Galvans e Ivans e Tristans
Ab de cavaliers, ne sai cans,
Dizon que totz los draps penran,
Al pe de la roca metran
Desotz lo rei; e pueis, si cha
Sus els dras, ja mal no·s fara.
E pueis en a·ls autres mandat,
E Galvans a lor o amostrat:
«Seignor, laissem lo dol estar:
Que ren non pueit nuls acabar;
Mais prendom tot deliuramentz,
Cadaüns nostre vestimentz
E metam los al rei desotz!»
Aqui mezeis comenson totz
De mantenen a despoillar,
E veiras lors draps aportar,
Mantels e capas molt corent:
A negun remas vestiment,
Causas ni camisa ni braga,
Que cascuns ades non o traga.
E quan totz despuillatz se son,
An faitz de draps un tal molom
Desotz lo rei, que, s’el cazes,
Non crei que gran mal se fezes.
E la bestia, cant aiço vi,
Fes senblant que moghes d’aqui,
E crolet son cap un petit.
E cels d’aval levon un crit
Mout estraing e mout angoissos
E son se mes a genoillos,
E pregun Dieu que·l rei defenda
E que san e sal lo lor renda.
E la bestia jon los pes
E sal entr’els, e pueis apres
Laisa cazer lo rei, que tenc
A sos corns, e ela devenc
Cavaliers grans e bels e jentz;
E fon vestutz mout ricamentz
D’escarlata tro als talons;
E es vengutz as genoillons
Al rei e dis li tot rizen:
«Seiner, faitz vestir vostra gen,
Que ben podon oimais manjar,
Que vos ne els no·ill cal laissar
Per aventura, car trobada
L’avetz, si tot vos es tarzada».
E·l reis es se meravillatz
Mout fort e gran ren veitz seinatz
D’aiço, con si es avengut,
E a·l cavalier conogut,
Que dels meillors de sa cort es,
Dels pros, dels savis, dels cortes,
Dels adreitz, e dels avinens,
Que ben platz a trestotas gens,
Dels ben apres e dels gaillart,
E anc non fon en luec coart,
E dels amatz e dels onratz
E dels cubertz e dels celatz
E dels umils e dels plaizentz,
E sap totz los encantamentz
E las set artz, que son escrichas,
Trobadas ni fachas ni dichas.
E ac ab lo rei convinen,
Que, can fai ajostar sa gen,
Per ço que tenga cort ni festa
Ni deia coronar sa testa,
Que s’il se pot far desenblar,
Una copa d’aur li dieu dar
E un caval, tot lo meillor
De sa cort; e la bellazor
Pulcella que la eintz sera,
Vezen totz el la baisara.
E Galvan es vengut ab tan
A son seinor lo rei denan,
Que cujet que totz fos brisatz,
Car era de tan aut tonbatz.
E troba·l san e delecos,
Alegre, jauzen e joios,
E vi l’encantedor ab el.
«Per ma fe, beltz conpaintz», dis el,
«Azaut nos avez encantatz,
C’aissi fatz anar despoillatz».
E·l cavalier respon ab tan
E ditz a mon seiner Galvan:
«Oimais vos podetz ben vestir,
Que·l reis es estortz de morir».
Ab tant Galvan se part d’aqui
E totz los altres autresi,
E son s’en als vestir anatz,
Mas non i ac neguns triatz:
Qui pren capa, qui pren mantel,
E pueis tenon ves lo castel
A Cardueill, on la cort es grans,
E·l rei e mon seiner Galvans
Vai ss’en primier, pueis li autre tuit
E menon gran gautz e gran bruit.
E cant son el palais entrat,
Fon de manjar apareilat;
Demandon aiga per lavar,
E son s’asegut al manjar.
Grans fon la cort e rica e bona,
E ac i mouta rica persona
De reis, de contes e de ducs.
E mos seiner Galvan l’astrucs
E Ivans lo ben enseinatz
Amdui menavon en lor bratz
La reïna a gran lezer,
Que ven dejosta·l rei sezer.
E Galvans sec de l’autra part,
E Ivans ab lo cor gaillart
Es loing la raïna asis.
Pueis an assatz gabat e ris
Del esquern del enchantador,
Qu’a faitz lo jor a lor seinor.
E la raïna Gillamier
E·ll baron e li cavalier,
Qu’en la forest non son agut,
Quan auzon con es avengut,
Tenon se mout per escarnit,
Car tuit no l’an vist ni auzit,
E an en mout ris e mout gabat.
Ab aitant Quexs a aportat
Lo primier senes cauchiment
Denan lo rei mout richement
E pueis apres a la raïna,
A cui tota beutatz enclina;
E Quecx vai sezer ab aitan,
Car de manjar a gran talan.
Pueis venon las escalzisos,
E porton las li donzelos.
Ainc nuilla res non fon a dir,
Que nulls hom a manjar desir:
Cers ni cabrols ne salvatzinas,
C’anc non foron a dir negunas;
Gruas, austardas ni gapos,
Cisne ni aucas ni paos,
Galinas grassas ne perdis,
Pans barutellat ni bos vis,
Que de tot i ac largament,
E chascuns al manjar s’atent,
Cascuns ac de manjar desir.
Dels servidors non sai ren dir,
Tans n’i ac de sobre avinens,
De cavalier e de donçels.
Ab atant il viron intrar,
Cavalcant un roncin lear,
Un donzell gran e bel e gent;
E venc mout ensinadament;
C’anc mais home de mere nat
Non crei visses miells faiçonat.
D’espallas ac una braçada
E cara gran e ben formada,
Oilltz clars e amoros e rizentz
E cabels saurs e resplandentz
E·ls brasses grosses e cairatz;
Bellas mans e detz ben formatz.
E fon delgatz per la centura
E ben faitz per la forcadura,
E las ganbas dreichas e grans
E·ls pes caus e mout ben estans.
E ac gonella ben taillada
D’una bruneta paonada,
E cauças de quel mezeis drap,
E una garlanda el cap,
Ben faita de novellas flors,
Et a n’i de moltas colors.
E fon per la cara vermeilltz,
Car ferit l’i ac le solelltz.
E can fon en la sala entratz
E del roncin canbateratz,
El esgarda cals es le reis.
Pueis es vengut aqui mezeis
Ves el, alegres e joios,
Et es se mes a genoillos.
Apres comensa sa raçon:
«Aquel seiner qui fetz lo tron
E tot cant es el siegle dona,
Que sobre se non a persona,
Sal lo rei e cels c’ab lui son!»
«Amic, bonaventura·us don»,
Ditz lo reis, «aquel eis seinor!
Que vols, digatz o ses temor,
Qu’eu t’o darai mout volontiers!»
«Seiner, ieu su un escudiers,
Que son a vostra cort vengutz,
Per ço car mi fos mentagutz
Per lo meillor rei qu’el mont sia.
E prec vos per Santa Maria,
Que·m façatz cavallier, si·us platz».
«Amic», ditz lo rei, «sus estatz
E lavatz e anatz sezer,
Que faitz er a vostre plazer!»
«Seiner, si vos platz, non ferai,
Tro quel primier don que·us querai
Auzen totz, me sia autreiatz».
«Amic», ditz lo rei, «te sia datz!»
Ab aitant e el leva sus
E vai manjar, que no·i ac plus.
En apres viron un vasal
Tot armat sus en son caval
Coren per la sala venir.
E vai un chavalier ferir
De sa lansa per la petrina,
Si que als pes de la raïna
L’abat mort, e pueis torna s’en
Et escrida mout autamen:
«Malvais reis, per tu az aunir
O fatz, e si·m vols far seguir
A negun cavalier prezan,
Taulat de Rugimon deman;
Qu’eu sui quel c’aital esvasida
Te farai a tota ma vida,
Cad’ an al jorn de questa festa.
E·l rei aclinad’a sa testa,
Que fon consiros e marritz.
E·l donzel es en pes saillitz,
Aissi com hom apercebutz,
Et es denan lo rei vengutz
E ditz: «Seiner, mon covenentz
Vos quier, que·m donetz garnimentz
Tals com sabetz que m’a mestier,
E seguirai cel cavalier,
Que tant de mal e tant d’enuei
Vos a faitz en vostra cort uei».
E Quex ab tant a respondut:
«Amicx, mais aurez de vertut,
Quant vos seretz enabriatz;
Anatz sezer, si a vos platz;
Quant auretz un pauc begut mais,
Mout melltz en portaretz lo faitz.
Tornatz sezer, que·us en darai;
C’ab aitals armas, qu’eu o sai,
Sabretz mielltz cavallier abatre,
C’ab aspaza trencant conbatre».
E·l donçel non l’a mot sonat,
Quar per lo rei o a laissat;
Que senpre fora car vendutz,
Se per el non fos remasutz.
E·l reis respondet tot iratz:
«Quex, ja non estaretz en patz
Ni·us laissares de mal a dir,
Entro que·us en faça giquir.
Con si podetz dir vilania
A nuill home, qui estraing sia
Vengutz en ma cort ren querer?
No·us podon el ventre caber
Li enuigz, don es totz farsitz,
Ni·ls malvais gabs ni·ls malvais ditz».
«Seiner», dis lo donçel, «per Dieu,
Laissetz li dir, que non m’es greu
Ren que·l ricx hom faça ne diga,
Que sai que sa lenga mendiga.
M’en venjara mout ricamen;
E ss’el parla vilanamen,
Ja a me non pot ren danpnar.
Mas faitz me garnimentz donar
Aitals, com a vos plazera,
E seguirai cel, que s’en va;
Que ja, tro que l’aia trobat,
Non manjarai mais a mon grat».
E·l reis respon molt bellament:
«Amicx, molt volenterament
Vos darai armas e destrier
E·us farai ades cavallier,
Car molt o sabetz gen querer.
Mais vos non es d’aquel poder,
Que·us puscatz ab el conbatre;
Qu’en tota ma cort non a quatre,
Que·s pogeson ves el defendre
Ni·l aussasson en canp atendre!
E laissatz n’i d’autres anar;
Car molt me donria pesar,
S’aissi·us perdia subtament;
Tant vos vei bel e gran e gent!»
«Seiner, adoncx non es grantz tortz,
Pueis dizes que grantz sui e fortz,
Car mi vedas que non conbata?
Tornar mi voletz en barata
Zo qu’auçent totz mi covenges?
Mas ab mon vol non o fares;
C’a negun rei non esta gent,
Se ço que conven non atent».
E·l reis respon: «Amicx, e vos
L’auretz, pueis tant n’es volentos,
E pueis tan vos azauta e·us platz.
Mas anantz seretz adobatz,
E seretz novel cavallier».
Pueis apella dos escudier,
Que·l aporton sa garniçon:
Lança et escut bel e bon,
Elme con espaza trencan,
Esperon e caval prezan.
E aquill an o aportat,
Aissi co·l reis a comandat.
E pueis fan lo donçel vestir
E apres del auberc garnir.
E·l reis causa·ll l’esperon destre,
E ceing lo bran al bratz senestre,
E a·l en la boca baizat,
E pueis a·ll son non demandat.
«Seiner, Jaufre, lo fill Dovon,
Ai non en la terra don son».
E can lo reis ausi parlar
De Dovon, pres a sospirar,
E a respondut sospiran:
«Cal cavallier e cal preizan
Baron», dis el, «ac en Dovon!
De ma taula e de ma cort fon,
Pros cavalliers et enseinatz,
E anc non fon apoderatz
En batailla per cavallier;
Ni non avia tan sobrier,
Que tant fos mentagutz per guerra,
Ni tan fort en tota ma terra.
Deus li faça vera merce,
Si·ll platz, car il mori per me,
C’uns arciers pel pietz lo feri
D’un cairel, que·l cor li parti,
Ad un castel que conbatia
D’un mieu guirer en Normandia».
E con ill van aissi parlan,
Uns escudier adueis denan
A Jaufre un caval bauçan,
E el pres l’arçon ab la man
Et es sus el caval saillitz
De plana terra totz garnitz,
Que anc ab l’estrep non toquet.
E pueis son escut demandet
E sa lança, e hom la li dona,
E el la pren, pueis esperona.
E a·l rei a Deu comandat
E dels altres pres comïat.
Pueis eis de la sala corren,
E·l caval, que fun bel e gen,
Vai s’en a guisa d’un cairel.
E con fon foras del castel,
Cujet lo caballier trobar,
E comensa aut a cridar
A dos homes que son de pres:
«Baron, digatz mi, se sabetz,
On es lo cavalliers tengutz,
Ne que pot esser devengutz
Aquel qu’eissi ades del castel?
Digatz m’o si·us es bon ni bel».
E l’uns d’aquels respondet li:
«Diçes o d’aquel que n’eissi
Senpre era, garnitz ricamen?»
«O ieu», ditz el. «Per Deu, vai s’en.
Trop avetz laentz sejornat,
Que ben pot aver cavalcat
Doas legas a tot lo meintz».
Adoncx Jaufre fon molt dolentz
E ditz: «Per Crist, ja no·ill valra
Ni ja tan loing non fugira
Ni no·s rascondra tan preon;
Aintz cercaria tot lo mon,
Tant quan es de mar e de terra,
Qu’ieu no·l trob, neïs desotz terra».
745 E part se d’aqui ab aitant;
Et es vengutz esperonant
Ves un camin gran e ferat,
On a esclau fresc atrobat.
«Aici», dis el, «a mon vejaire
Passet cavallier non a gaire».
E ditz que per aqui tenra,
Aitan con l’esclau trobera,
E met s’el camin d’ambladura;
E anet tant con jorn li dura,
Que villa ni castel no vi.
Ni anc, sitot ben s’escurzi,
No laisset per aiço d’anar,
Car ades se cuja targar.
E cant ac anat un petit,
Denant auzi levar un crit
E gran bruida de cavalliers,
Que ferres ou fustz o aciers
Resonon e menon bruidor.
E Jaufre ves cella part cor,
Tan con pot, de gran esporon,
E escrida: «Qui es, baron,
Que d’aital ora·us conbates?
Pueis no·us puec vezer, respondes!»
E anc non auzi mot sonar.
E el pren enant az anar
Aissi con hom volentaros,
Que non es de ren temeros.
Ab tant la batailla failli,
E Jaufre, can re non auzi,
Escouta et es s’estancatz,
E es se mout meraveillatz,
On son ni vas cal part tinion
Cels que tant fort se conbation;
Que negun non au ni non ve.
Ab aitant garda denan se,
E ausi planier e renflar
Un cavallier e sospirar;
E fon nafratz mout malament.
E Jaufre venc ves lui corrent,
E troba·l jasen estendut
El sol, e ac tant sanc perdut,
Que la paraula l’es fallida.
Et el, aitan can pot, escrida:
«Cavallier», ditz el, «respont me
E digatz cal causa ni que
T’a nafratz!» E non sona motz
Ni·s mou, mais que fes dos sanglotz.
E aqui mezeis el s’esten,
E l’arma part d’el e vai s’en.
E Jaufre, cant vi que mort es:
«Cavallier», ditz el, «fort greu m’es,
Quar non puesc vezer qui t’a mort;
Non sai si s’aia ou dretz o tort.
Vos es mortz, mas per atrasagz,
Si puesc, sabrai qui o a faigz!»
E part se d’aqui tant can pot,
Un pauc coren e pueis de trot
E a las vegadas anblan.
E ades el vai escoltan,
Si ja porria ren auzir,
Vezer ni trobar ni sentir.
E ren non au de ço que quer,
Ni ve de que l’es mal e fer.
E per tant non laissa d’anar
Chocosament ni d’ascoutar.
E a cavalcat en aissi
Gran peza que ren non auzi.
E es estancatz un petit,
E ab aitant el a auzit
Loing de si lever un tabust,
Que ferres e aciers e fust
Menon tal bruit e tal tormen
Con folzers que de cel desen,
O con si cazeges tenpesta.
Ab aitant il gira la testa
Del bon destrier ves cella part,
Non jes a guisa de coart
Ni de cavalier esperdut;
Aintz mes denantz lo pietz l’escut
E la lança sus en l’arçon.
E pueis va s’en de tal randon,
C’asatz par, que n’aia desir;
Que ja non cuja a temps venir
Ni cuja vezer la sazon,
C’om li diga per cal raçon
A hom acel cavaler mort
Ni qui son aquels qui tant fort
Se conbaton enmieg la via.
E aissi con el los seguia
Tot coren e de gran poder,
Et el vi denan se jazer
Un cavalier mort, tot garnit,
Que ac l’elme e·l cap partit
Ab espaza tro en latz dentz,
E son ausberc es totz sanglentz.
E Jaufre gira l’erestols,
Cant vi lo cavalier el sols,
E toca l’en; mais el no·s mueu,
E a Jaufre fon mal e greu:
«A Dieus», ditz el, «trobarai ja
Aquesta causa c’aiço fa?»
Pueis broca tant can pot ennan,
Iratz e plen de mal talan.
E cant ac un grant briu anat,
Troba un cavalier nafrat
D’una lança per meig lo cors
D’outra en outra, si que defors
Li son tuit li budel enssit,
E plain·s a guisa de mairit
Molt fort. E Jaufre s’estanquet
Et en apres li demandet:
«Cavalier», ditz el, «digatz me,
Que a mortz los autres, ni te
Aissi nafratz tant duramentz,
Car mout me meraveill fortmentz,
Co·ls ai trobatz denan mi mortz.
Non sai si s’es vostre li tortz,
E vuell n’i saber veritat».
E·l cavalier a sospirat
E respon: «Seiner, pois saber
O volez, ie·us dirai lo ver:
Estoutz, lo seiner de Vertfuell,
Nos a mortz per son gran erguell».
«E quins hom es? Es cavalier?»
«O el, mals e fers e guerrier,
Que ren non vai alre querent
Mais batailla ab tota gent».
«Ara·m digatz, per cal razon
O a faitz, si Dieus ben vos don,
Si es vostres lo tortz o sieus!»
«Seiner», ditz el, «si m’aiut Dieus,
Ie·us en dirai lo ver de tot,
Que ja non mentirai de mot.
A noigz can nos degem colgar,
Et Estoutz nos venc asautar
Ad un mieu castel aci pres;
Que si de jorns nos asautes,
Ja negun non foran eissit,
Tant lo saben fer et ardit,
Mal e orgoillos e sobrier;
Que non pot trobar cavallier
Ab armas en neguna guia
Puesca fugir, qe non l’oucia.
Mas nos cuidem que altre fos
E issim del castel coichos.
E el laisset nos aseguir
Loing del castel per nos traïr,
E pueis va a ferir lo primier,
Si que l’abat mort del destrier.
E nos dui, can lo conoguem,
Aqui eis a fugir prezem,
E el sec nos molt menasan;
Mas anc non pogem fugir tan
Que l’autre non acoseges,
E aucis lo. E pueis apres
El ven ves me totz abrivatz,
E fui malamentz menaçatz.
E quant vi que no·m puec gandir,
Gerei me e vao lo ferir
De ma lança sus en l’escut.
Et el fer me de tal vertut,
Que l’escu e·l cors mi trenquet
E del caval mi deroquet.
E pueis ab la spaza det me
Tals .iiii. colps, que, per ma fe,
Lo bratz e·l muscle m’a trencat.
E ve·us, seiner, con es anat!»
E Jaufre pres l’a demandar:
«Sabetz on lo porai trobar
Ni ves on lo porai seguir?»
«Seiner, per Crist, no·us o sai dir,
Mais ben pot esser que·l trobes
Enantz que vos non o volres.
E toletz vos de son querrer,
Que no·i podetz ren conquerrer,
Bel seiner, e tornatz vos ne!»,
«Tornar? Non ferai, per ma fe;
Aintz lo seguirai senes failla,
Que ja no·i ira sens batailla,
Si·l trob, d’aiço sia segurs.
Tot verai qual cuers es plus durs,
Lo mieus o·l sieus, o cal ferra
Mielltz d’espaza, cant luec sera».
Et ab aitant il pres comjat
E laissa·l cavalier nafrat;
Mas el li prega per merce:
«Seiner, faitz un petit per me,
Si·us platz, tot por amor de Dieu.
Vos trobaretz un castel mieu
Aici pres e faitz lor saber
Laïns, c’aici·m vengan querer,
Que nafratz son molt malament».
E Jaufre respont mantenent:
«Volontiers», ditz el, «o ferai,
E ja d’aiço no·us fallirai».
Pueis part se d’el e ten sa via,
Lai on li es senblant que sia
Le castel de quel cavallier,
A cui auria gran mestier
Socors, que tant pres es de mort,
Que en sa vida non a conort.
Ab tant es al castel vengutz
E a dos serventz apercebutz,
Que son issit fora la porta,
E cascuns arbalesta porta,
E dis lor: «Baron, Deus vos sal!»
«Seiner, e vos gart tot de mal»,
Respondon los serventz amdos.
«Ara·m digatz», ditz el, «baros,
Don es lo seiner del castel?
Dirai vos o, e non m’es bel;
Aintz vos dic que m’anuia fort,
Car aital novas vos aport:
Vostre seiner ai atrobat
Pres d’aici malament nafrat
E amdos ses conpaignos mortz.
C’uns cavalliers sobriers e fortz,
Estout de Vertfuel l’apellet,
O a faitz, c’ab els s’encontret;
Anatz per el, c’aisi·us o manda!»
E apres a Dieu los comanda.
Pueis part se d’els coichosamen
E vai s’en, et aco corren,
De trot e de gran anbladura,
Tro fon en una val escura.
E·l pueig es grantz e desus autz.
El pueia sus s’en de grantz sautz;
E can fon sus, pres a garar
Denan se e vi un fuec clar,
Gran e espes e resplandent,
Et es tot plens atorn de gent.
E dis que al fuec s’en ira
E ben leu aqui trobara
Qui·l dira novas ab son grat,
D’Estout lo mal e de Taulat,
Car de cascuns es desiros.
E qual que trobe d’ambedos,
Saber pot, s’en el non reman,
C’ab el se conbatra deman.
Ab tant ve·l vos al fuec vengutz
E no·i a home conegutz,
Mais ricamentz los vi vestit.
E un nantz que fon molt petit,
Tornoiet al fuec un senglar,
Don aquella gent dec sopar.
E Jaufre a lor demandat:
«Barons, digatz mi veritat,
E no·us o tengatz ad enuigz,
Dui cavallier que tota nuigz
Ai seguit e no·ls atrob jes!»
«Amicx, nos non saben qui es»,
Ditz l’un, «e non avem auzit
Son nom, mas quant lo·ns auretz dit,
Nos lo sabrem dire ben leu».
Ez el respon atrestan leu:
«Estout, lo seiner de Vertfuell,
O Taulat de Rugimon voill».
E aquel respont li mout gen:
«Amicx», ditz el, «tornatz vos en;
Que s’Estout vos troba garnit,
Un pauc avetz trop aseguit,
Que greu n’estorseres ses mort:
Tan lo sai ieu sobrier e fort;
Car non pot cavallier trobar,
Qu’en batailla·l puesca durar.
Que totz aissi, con nos veses,
Em siei pres e·l segem de pes.
E non i a negun de nos,
Que non sia cavallier pros,
Que totz nos a pres a merce
En bataille sobre sa fe.
E deven lo de pes seguir
Lai on li platz; ni can vol ir
En luec aventura cercar,
Nos l’apareillam a manjar;
Per que·us conseill que·us en tornes».
E Jaufre ditz: «Non farai jes,
Que non son per fugir vengutz;
Enantz sera fraitz mon escutz
E mon osbercs totz desmaillatz
Ez ieu tan duramentz nafratz,
Qu’eu non porai del bran ferir,
Qu’eu mi torn ne voilla fugir».
E con il van aissi parlan,
Ez Estout venc esperonan
E vi·l cavallier a caval
E escrida: «Qui est, vasal,
Qu’entre mas gentz estas aici?»
E Jaufre respont: «E vos qui,
Qu’enaissi venetz malementz?»
«Aco ti dirai ieu breumentz».
«Es vos Estout?» «Oc veramen».
«Molt vos aurai anat queren,
Que tota noic vos ai segit,
Que non ai pausat ne dormit».
«Ez a que·m quers? Digatz me ver!»
«Per ço», ditz el, «car voill saber,
Per c’as los tres cavalier mortz,
Que pecat mi senbla e tortz».
«Et iest cai per aico vengutz?
Mas valgra foses remansutz,
Car sol un petit m’as trop quist.
Ab avol agurs cai vengist,
Que la testa perdras ades,
O·m segiras aissi de pes,
Com aquist me segon trotan.
Ren mi l’escut, l’auberc e·l bran
E·l caval, que chai t’aportet!»
«Non ferai, que·l bon rei m’o det,
Can m’adobat a cavallier.
Ja l’escut non auras entier
Ni l’osberc ni·l caval ogan.
Cujas aver trobat enfan,
Que per menasas s’espaventa?
Non as; mas si fort t’atalenta,
Esaia con o porais far,
Que non pretz ren to menasar;
Car zo dizon nostr’ ancessor,
Que tal menasa, c’a paor».
Et Estout es se d’el lonjatz,
E Jaufre s’es apareillatz
De lla batailla que·l atent.
Pueis venc l’uns ves l’autre coren,
Tant con lor cavals podon ir.
Et Estout vai Jaufre ferir
Engal la bocla del escut,
Que tot lo i a fraitz e fendut,
Si que la lansa n’a passada
Des l’autra part una braçada,
E daus lo senestre costat
L’a tot son asberc desmailat,
Mais anc la carn non l’esvazi.
E Jaufre fer lui autressi
En l’escut colp meraveillos,
Si que·ls estreps perdet amdos
E dels arçons lo balançet
Tan laigz, c’a pauc ne·l degolet
Al cager, que tal cop feri
Del cap, que totz l’esaboizi.
E mantenen et el sal sus
E trais lo bran, que no·i ac plus,
Aissi con hom apercebutz.
Ez es vas Jaufre corregutz
Iratz e plen de mal talen.
E Jaufre, cant o vi, desen,
Que non volc son caval gicir
Nafrar, afollar ne ocir,
E met denan lo pietz l’escut.
Ez Estout fiert sus per vertut
De l’espaza, com hom iratz,
Si que tot lo fent tro al bratz,
E pueis tira lo brant vers se.
«Per San Peire», ço ditz Joufre,
«Malament vos cujatz venjar;
Mais, si puesc, ie·us o vendrai car».
E vai sus en l’elme ferir
Tal colp, que fuec en fes sailir;
Mas jes non l’a entamenat
Plus que se non l’aghes tocat.
Ez Estout a·l si consegut,
Que·l derier cantel del escut
Li trenquet ab lo demiegz pan
Del ausberc; e det tal lo bran
En terra, que l’un esperon
Li trenquet rasen lo talon.
E Jaufre es se regiratz,
E es se molt meravillatz
Per lo colp, cant lo vi tan gran.
E vai ferir per mal talan
Estout sus en l’elme luzent,
Si qu’en la spaza fon parvent,
Que fraitz per meitz luec e parti;
Mais anc l’elme non esvazi.
«E Dieus», dis Jaufre, «ço qui es?
Maleçete sia, qui fes
Aital elme aissi tenprat,
Que mon brant i ai peceiat!»
Et Estout non ac miga dol,
Cant vi l’una meitat el sol
De la spaza, aintz li fo bom,
E vai ferir lo fill Dozon
Sus en l’elme colp natural,
Que l’uns quartier ab lo nasal
Li trenquet tro en la ventailla.
Fenida fora la batailla,
Cant Joufre levet son escut,
Et a sus lo colp recebut,
C’un palm en trenquet a travers.
«Cavalliertz, malament me fiers»,
Ditz Jaufre, «et ieu non sai con
Son encantat, que·l colp que·t don
Non pot ton elme entamenar».
Ab tan el li va sus donar
Ab la mieça spaza que tenc,
Tan gran un colp qu’en terra venc.
Aissi·l fes totz eissabozir,
Que·l veçer li tolc e l’auzir.
Ez Estout, cant se sent feritz,
Leva sus totz eissaborzitz.
E aissi com hom que non ve,
Cuja consegre denan se
Jaufre, e det tal colp en terra,
Que la meitat del bran soterra.
E dic vos, si l’aconseghes
Fermament, que tot lo fendes.
Mes Jaufre, com apercebutz,
Es mantenen ves el vengutz
E gita porre son escut
E·l bran, ço que·l n’es remansut.
Pueis va·l abraçar mantenent
Et estrein lo tan malament,
Que las costas li fes croisir.
Ez el quai, que no·s pot suffrir;
E la spaza, que tant es bona,
Vai el sol, que conseill no·il dona.
E Jaufre prent l’a deslaçar,
L’elme del cap a desarmar.
E pueis a denan se garat
E vi·l bran et a l’enlevat
E volc l’en sus el cap ferir.
E Estout non pot plus gandir
E·s crida: «Cavallier, merce!
Non m’aucises, e pren de me
Aital rezeison con volras,
Que ben conosc que vencu m’as».
E Jaufre respon: «Volontiers
N’aurai merce, mas non estiers,
Si non fai tot cho qu’ie·t dirai».
«Seiner, volontiers o ferai,
Que ja n’i sabres ren querer,
Qu’eu no·n faça tot mon poder».
«Ara», ditz Jaufre, «leva sus,
E iras t’en al rei Artus,
Lai on es, metre en sa prison
Ab los cavaillers c’aiqui son.
Mas tot acho que tolt lor as,
Aissi con preissist, lor rendras.
E digatz li qu’a lui t’envi,
E conta li tot enaissi,
Com ieu ab armas t’ai conquist».
«Seiner, mout vulontier, per Crist»,
Ditz Astout, «tot aiço farai».
«Oc», ditz Jaufre, «ancara mai:
L’ausberc e l’elme e l’escut
E·l brant, ab que·l mieu m’as ronput,
Me rendras tu». «Hoc, seiner, ben».
«Dreiç al man aissi m’o conven!»
«O ieu, seiner, ses totz engantz».
Er’ ac garnimentz tan prezantz
Non ac cavallier sobre se.
De l’elme vos dic, per ma fe,
Que ja tant no·i sabretz ferir
Ab ren que·l poscatz esvazir,
Ni l’escu ni l’auberc fausar
Ab armas que puescatz trobar.
E la spaza es aissi dura,
Que ferres ni aciers no·ll dura;
Aissi passa per tot trencan,
Que ren no·ll pot durar denan.
Ab tant el se vai desgarnir
De ll’ausberc e a·l faitz vestir
A Jaufre, que s’en es garnitz.
E l’elme, qu’es clars e forbitz,
A pres en son cap e laçat.
E pueis ceins lo bram al costat.
E·ill cavallier son tuit vengut
Denant el, e son li rendut
.Xl., que son de paraige,
Ricx home e de gran linage,
Que Estout avia tot conques
Ab armas, e·lls menava pres.
E demandon tot en rizent
A Jaufre e tot bellament:
«Bel seiner, e de cui diren
Al rei Artus, cant lo veiren,
Qui·ns a deliuratz de prison?»
«Vos de Jaufre, lo fill Dozon,
O digatz, s’om vos o demanda».
En apres et el lor comanda,
Que·l feison son caval venir,
Car trop a tarzat de seguir
Taulat, aquel de Rogimon,
«Que s’en vai e non sai ves on.
E s’aisel pert per ma follor,
Que porai dir a mon seinor
Lo rei, que cai m’a enviat?
Be·m poira tener per aurat,
Per coart e per recrezent».
Ab tant pueia deslieurament
El caval, que li an aduigz.
E Estout e li autres tuit
L’an molt de remaner pregat,
Sivals tro que agues manjat.
Et el ditz que non remanra
Ni ja, si pot, no manjara,
Tro c’aia Taulat consegut.
Ez a demandat son escut
E sa lansa ad un cavallier,
Grans e bels e fortz e sobrier,
Que lo l’aporta et el la pren;
Pueis pren comïat e va s’en.
Lo jorntz es clars e bels e gentz,
E·l soleltz leva resplandentz
Lo matin, qu’espan la rosada;
E·ls auçels per la maitinada
E per lo tenps qu’es en douçor,
Chantan desobre la verdor
E s’alegron en lor latin.
E Jaufre tenc son dretz camin,
Que sec lo cavallier Taulat;
Que ja tro que l’aia trobat
Non aura fin ni ben ni pausa,
Ni alegrier de nulla causa.
Ez Estout ab los cavalliers,
Que menava per presoniers,
Vai s’en autresi apareillar
De lla cort del rei ad anar,
Per atendre sos convinentz.
E rent a cascun garnimentz,
Si co·l fes Jaufre convenir,
Que nuilla res non es a dir.
E no sejornet mas quart dia,
Et al .v. el tenc sa via.
Et enantz que·s partis la cortz
Ne·l solatz ne·l joc ne·l biortz
Dels cavalliers ni dels baros,
Estout venc ab ses conpagnos
Tot dreitz al jorntz de la octava,
Que·l reis on son palais estava
Ab ses baros apres manjar,
On si deportavon joglar.
E·ill cavallier parlon d’amor,
E con se mantengon valor,
E con aventuras queran
Aqui on trobar las poiran,
Car cascun s’en vol enantir
Ab tant viron Estout venir
Ab los .xl. cavalliers,
Trastotz garnitz en lor destriers,
E son el palais desendut.
Pueis son denan lo rei vengut
E son se tuit agenoillat.
Et Estout a primier parlat:
«Seiner, le rei, que tot quant es
Fes e formet, e seiners es
De totz los autres reis qu’i son,
Qui non a par ni conpagnon,
E nascet de Santa Maria,
Sal vos e vostra conpagnia!»
E·l reis respont: «Amicx, e vos
Sal Dieu e vostre conpagnos!
Don es, ne qui venetz querer?»
«Seiner, ie·us en dirai lo ver.
Des part Jaufre, lo fill Dozon,
Nos metem en vostra preison
Per totas vostras volontatz;
Car totz aquest a deliuratz
De preison e me a conques,
C’un e un los avia pres.
E·m devion de pes seguir,
C’aissi lor o fis convenir,
Qu’estiers no·ls volc panre a merce,
Mas deliuratz los a Jaufre».
«Beltz amicx, e on le vis tu?
Fe que devetz al rei Jesu,
Si era sains e delichos?»
«Seiner, oc, fe que detz a vos,
Ieu·l lassai delichos e san
.Viii. jorns cre qu’avia deman
Matim, ausi co·l dia par.
Et anc no·l puec far estancar,
Tant tro que sol aves manjat,
Que era fort ben adobat,
Aintz dis que ja no manjara
Ni gautz ni delitz non aura
Ni non pausara ab son grat,
Tro que Taulat aia trobat,
Car molt lo quer a gran poder.
E dic vos que si·l pot tener
Ni ab el se pot ajostar,
El le fara dolent clamar;
Car cavalliers es naturals,
Qu’el mont non cre que·n sia tals,
Tan bos ni tan bel ni tan pros,
Ni ab armas tan poderos;
Car ieu o ai ben asaiat,
Consi fier ni consi conbat».
«E Dieu», ditz lo rei, «cui je cre,
Seiner, se·t platz, per ta merce,
Enaissi com tu n’as poder,
Laissa lo me ancara vezer
San e sal, qu’enaissi t’o quer;
Car tant i a pro cavallier,
Que mout m’a fat onrat present».
Ez Estout tot söau e gent
Contet aussi tot son afar.
Laisem oimai aquest estar,
E contar vos ai de Jaufre,
Com s’en vai, qui non au ni ve
Homes, a cui novas demant
Del cavaller qu’il vai cercant.
E a cavalcat enaissi,
Que home ni femna non vi,
Tro que meitz dia fon pasatz.
E·l caut es se mout gran levatz,
Si c’a penas lo poc soufrir;
Mas tal talen a de seguir,
Que ren no·l poc far estancar;
Ni no vol beure ne manjar,
Ni ja, cho ditz, no manjara,
Si pot, tro que trobat l’aura,
Lo cavallier que vai queren;
Ni nuls coraige no li·n pren.
Et enaissi el ten sa via
Ades regardan s’el vedria
Qui·ll disses novas de Taulat.
Atant ac un petit anat,
Vi una garda denan se
E sus un arbre, que non cre
Qu’el segle n’aia belazor;
Mas ben n’i pot aver maior.
E vi pendre en una branca
Una lança, qu’es tota blanca,
De bel frese molt ben parada,
E fon sos en l’arbre fermada.
E cujet se que cavallier
Lai aghes, e vol son destrier
Ves cella part tost e coren.
E can fon al pe, pueia s’en
De gran sautz, e quan fon lai sus,
Venc al albre, que no·i ac plus,
Mas sol la lança que pendet,
Dont mout fort se meravillet,
Daus qual part i era venguda
Ni qui la·i a tan jent tenguda;
Que mout fon bella e luzen
E·l feres clars e resplanden.
E Jaufre a la lança pressa
E lonc l’arbre la soa messa.
E cant la ten, pres l’a brandir
Et a girar et a sentir.
Et trobet la bona e sana
E dura e fort e certana;
E a ditz que portar la·n a,
Que ja per ren no remanra,
E laisara la soa aqui.
Et ab aitan un nain issi,
Qui estava tras un boison,
Petit e de laia fazon,
Qu’el fon cort e gros e enflat.
E ac lo cap gran e·l pels plat,
Que per las espallas li jazon.
E las ceillas senbla que·l tragon
Amdos los uelz, tant las a grantz.
E·l nas espes e mal estantz,
Que metre pogratz per las narras
Amdos los puintz ses nulla faillas.
Lauras espessas e morudas
E las dentz grossas e gregudas,
E·ls grenons loncs sobre la boca;
E la barba tant gran que toca
Tro aval dosotz la centura
E ac tan corta forcadura,
Que non ac jes un palm entier
Del talon entro al bragier.
E ac lo col gros e espes
E cort, c’a penas l’en par jes.
E·ls brases tan breus que non par
Qu’om li poges detras liar;
E·ls mans a gisa de grapaut.
E pres ben a cridar en aut:
«Cavallier, mala quai pugest;
Sol car anc la lança toquest,
Ancui n’auras tal guizardon,
Que senes tota falizon
Ne seras a forchas pendutz
E dejosta te tes escuz!»
E Jaufre a·l nan regardat:
«Don nan, mal serf, desfigurat»,
Dis Jaufre, «vos avetz mentit!»
E·l nans a gitat un tal crit,
Que tota la val retenti.
Ab tant un cavallier eissi,
Garnitz, en un caval ferant,
E venc malamen menassant:
«Mala fon la lanca tocada!»
E a tost l’angarda puiada;
E cant fon sus troba Jaufre:
«Cavallier», dis el, «per ma fe,
Trop as facha grant esvaisida;
Ben par pauc que prezatz ta vida».
«Seigner», dis Jaufre, «et ieu con?»
«Ie·t dirai tota la razon:
Aiso es la lanca que ja
Cavaller no la tocara,
C’ab me non l’aveng’a conbatre.
E si·l puesc del caval abatre
Ni ab mas armas conquerer,
Ja no·il cal pueis anar querer
Nulla rezenson que·l defenda,
Qu’eu per meig la gola no·l penda
En aquestas forcas que ves,
En que n’ai pendutz .iii».
«Ara·n digatz donc per ta fe,
Se negus te clama merce,
Se la pot ab te atrobar!»
«Oc», dis el, «s’el volia far
Una causa c’ai establida
Aital, que ja mais a sa vida
Non cavalges, ni no·s tolges
Cabels ni onglas que ages,
Ni non manjes pan de forment,
Ni begues vin, ne vestiment
Non portes, si el no·l tesia.
E se neguns aicho fazia,
Enantz c’ab me se conbates,
Poiria esser, que la·i trobes.
Mas ja pueis colp i aura faitz,
Non escanpera per null plaitz».
«E se non saps far vestimentz?»
«Ieu t’o farai mout ricamentz»,
Ditz lo cavallier, «enseignar,
Teiser e coisir e taillar.
E digatz mi si far o vols,
O se non, vengutz es tos dols».
«Cho», ditz Jaufre, «non farai res,
Que greu o auria apres».
«Si faras, car fortz iest e grantz,
Aintz que sion passetz .v. antz».
«Ja, per ma fe, ren no·n farai»,
Ditz Jaufre; «aintz me conbatrai,
Si non puesc escapar estiers».
«Ie·t deffi», ditz lo cavalliers,
«Que ja merce non aurai mai».
«Et ieu», ditz el, «me defendrai».
Ab aitant l’un de l’autr’ eslonia;
Calacom cre c’aura vergoigna
E sera dolentz al partir.
E·l cavallier anet ferir
Jaufre gran cop sus en l’escut;
Mais non l’a crolat ni mogut,
E si a la lanca brisada.
E Jaufre a·l aital plantada
En l’escut, que tot lo trenquet
E l’ausberc e·l pietz l’esfrondet,
Si que·l fers ab del fust parec
D’outra mais d’un palm, e casec.
E Jaufre, cant lo vi cazutz,
Venc sobr’el e tenc lo bran nutz.
E can vi c’aisi es nafrat,
Es del caval cambaterrat
E ditz li: «Cavallier, non cre,
Que mais si’hom pendutz per te».
«Seigner», ditz el, «non, de que·m pesa,
Que vos n’avetz segurtat presa».
«Segurtat n’ai ieu, e venjansa
Non penrai, fas d’aco fiansa,
C’ades seras pendut sens failla!»
«Seigner, per Dieu, merce me vailla!»
«E con si pos merce clamar;
Car ab te nom la poc trobar
Nuls hom cant l’avias conquist?
Aital merce con tu aguist
De totz aquels que pendutz as,
Tot altretal la trobaras».
«Seiner, s’eu ai agut fol sen,
Mal cor ni avol chausimen,
Ja no m’en voilatz vos senblar;
Merce quier e deitz la trobar.
Non vuilatz c’om puesca retraire
Ad home de tant ric afaire,
Con vos es, que aia pendut
Cavallier de tan gran vertut,
Con ieu ai estat longamentz».
Dis Jaufre: «Per la gola mentz,
Que tu non es gens cavalliers,
Aintz est vilaintz e pautoniers.
Paraige e cavalaria
Pert totz hom, pus fai vilania.
E tu auras ne tanta faicha,
Que ja a me non er retraicha
A vilania ren que faça».
Ab aitant l’elme li deslaça
E a·l la testa desgarnida
E una gran redorta coillida,
Et a·l per la gola liat
E pois a las forcas menat.
Et a·n los autres desendutz,
Aitant com n’atrobet pendutz,
E a·l cavailier pendut sus,
Que anc non o alonget plus.
E dis li: «Bels amicx, oimai
Iran segurament, so sai,
Cels que per aici pasaran,
Que de vos regart no auran».
Ab aitant lo laissa pendent
E venc ves lo nan mantenent,
Aisi con si·l volges aucir.
E·l nans, que·l ve ves si venir,
Estent las mans e mes s’en cros:
«Bel seigner, a Dieu et a vos
Me rent, et aiatz me merce;
Qu’eu non ai ren forfaitz perque
Deia morir, c’astier mon grat
Ai .xiiii. antz aici estat,
On ai esta lança gardada
E a quec jorn dos vetz torcada;
C’aissi m’o avenia a far,
O mout mi fora vendut car.
E se cavallier cai passes,
Pe cho que la lança toques,
Be·us dic que mal me fora pres,
Si entreseignas non feses
Tals que mon seigner o ausis.
Ve·us tot le mal qu’eu anc ci fis».
Ditz Jaufre: «Merce potz trobar,
Si vols so qu’ie·t mandarai far».
«Seigner, per Dieu, si farai ben,
Que ja sol non passarai ren».
«Ara», dis el, «donc leva sus,
E iras t’en al rei Artus
E digatz li que·l fill Dozon
Li t’envia, e fai li·n don
D’aquesta lansa qu’ai conquista,
Que anc tan bella non fon vista.
E conta li de ton seignor,
Con avia per sa follor
Aitantz bon cavaliers pendutz,
Ne qual loguer n’a recebutz».
«Seigner», diz el, «ben o farai».
E Jaufre dis: «Ara donc vai!»
Aicho fon un dilus al ser,
Aissi co·l solel vai jaser;
E la noitz fon bella e serena,
E la luna qu’es tota plena,
Luzi clara de dia en dia
E Jaufre tenc tot sol sa via,
Que ren no·l poc far estancar.
E·l nans de la lansa portar
Non o a pueis gaire tardat,
Que sol la nueg a sejornat.
E al bon matin es mogut
E es s’en a Cardoil vengut
Tot dreichament al sinqen dia
E troba·l rei, que cort partia,
Que .xv. jorns ac ja durat.
Et a tant largementz donat
Als cavalliers e als baros,
Que cadaüns s’en va joios;
Car mout son ricament servit.
E enantz qu’il fosson partit,
Et els viron venir lo nan
Ab la bella lansa el man,
Et son per auzir estancat,
Tant tro que·l nan aia contat
De la lansa, per que l’aporta.
Ab tant el intra per la porta,
E tuit lo prenon a garar,
Car anc mais no viron son par.
E anc lo nan non sonet motz,
Mas que s’en passa denan totz
E venc al rei lai on sesia.
«Seinor, Dieus e Santa Maria»,
Dis el, «vos don bonaventura!
Et si tot m’ai laia figura,
Auiatz mi, si·us platz, car fornir
Vos voill çe c’om me mandet dir».
E·l rei respon: «En nan, et vos
Sal Dieus, quar mi pares tan pros!
E digatz ses tota temor
So que·us volretz, sen o follor;
Que tot vos sia perdonat».
E·l nan a preon sospirat
E pueis comensa sa raizon:
«Seiner, deu part lo fill Dovon
Vos aport aici esta lansa,
Don ai aüt mouta pesansa,
E mout dol e mout marimentz
Mout cavallier e mouta jentz.
E dirai vos en cal maniera:
Un cavallier per sa sobriera
E per sa gran cavalaria,
Don cuja aver seignoria,
L’a en un’angarda tenuda
Sus en un bel arbre penduda,
On ieu l’ai .xiiii. antz garada
E a quec jorn dos vetz torcada.
Et si cavalliers i passes,
Per cho que la lansa toques,
Ez eu de mantenen fasia
Tal seigna qu’el la conoissia.
E pueis venia totz garnitz,
E·l cavallier era requistz
Malament e pres e vencutz
E per mieg la gola pendutz.
E avia o, si m’aiut fes,
Enaissi faitz de trent’e tres,
Que anc tant no·ill sabron querer
Merce, que lor poges valer,
Tro que venc aquest cavallier,
De cui son hom e mesagier,
Qui a conques el e la lansa
E d’aquel a presa venjansa,
A cui avia ren forfaitz,
Que pendut l’a per atraisaitz.
E ve·us la lansa que·us envia,
E me, per so que vostra sia».
«Ara·n digatz, nan, per ta fe»,
Dis lo reis, novas de Jaufre,
E no m’en mentas! Cora·l vist?»
«Diluns al ser, seigner, per Crist,
Me parti d’el senes fallida,
Quant la batailla fon fenida
Et ac lo cavallier pendut».
«Era saintz?» «Oc, se Dieus m’aiut,
Et alegres e delechos».
«E Dieus», dis lo reis, «glorios,
Bel seignor, per vostre plazer
Laissatz lo·m encara vezer
San e sal e ses enconbrier,
Que jamais fort gran alegrer,
Tro que l’aia vist, non aurai».
1668 Parlaren de Jaufre ueimai
E laissaren aquest estar,
Que non vol per ren estancar
Ni per manjar ni per dormir:
Tant gran talent a de seguir
Taulat, e tan n’es angoissos;
Car membra·l de Quex l’enoios,
De so que denan son seignor
Li dis, que de maior valor
Sera, can ier enebriatz.
E per aquo es s’estrunatz;
Que ja, se pot, non manjara,
Tro que conbatutz se sera
Ab Taulat; et si conquerer
Lo pot, fara·l per fol tener
Quex, car dis tan gran vilania.
Et en aissi el ten sa via,
Entro que fon ben mieia nueitz.
E vi denan se dos grantz pueitz
Mout autz e d’estraina maniera,
On ac una streta cariera,
Per on l’avenia a passar,
Car autra via non poc far.
Et aissi con s’en vai anblant,
Et un serventz li sal denant.
E fo espes e gros e grantz
E leus e fort e ben estantz;
Et los cabels ac aut tondutz;
E portet tres dartz tan agutz,
Tan afillatz e tan taillantz,
Que rasors non es plus trencantz.
Et anc non ac altr’armadura,
Mas gran coutel a la centura
E en son dos un gonellon
Ben faitz e de bona faizon.
E crida: «Cavallier, estai
Et escouta so que·t dirai!»
E Jaufre es se estancatz
E ditz: «Beltz amicx, que vos platz?»
«Ieu t’ou dirai», dis lo serventz,
«Ton caval e ton garnimentz
T’avenra aici a lassar,
Car estiers non si pot passar».
E Jaufre respon com arditz:
«E non pot pasar hom garnitz,
Amicx», dis el, «ni a caval?»
«Si fai ben, mas en esta val
Detz ieu aver aquesta renda».
«Diables», dis Jaufre, «la prenda
Aital renda, e me si fassa,
Se ja mon caval, que no·m lassa,
Ni mos garnimentz lasarai,
Aitant con defendre·m porai!»
Dis lo serventz: «Se non o fas
Ab ben, ab ton mal lo faras
E veiras com lo ci tolrai
E te e ton caval penrai».
«Me penras?» «O ieu atrasaitz».
«E per que? Ai te ren forfaitz,
Mas car voil per aici pasar?»
«Tu non, mas car non vols laisar
Tos garnimentz ni ton caval,
Tro que n’aia mes te aval».
«E tu com m’en devallaras?»
«Enpres aquel tu o verras
E gara·t bien ueimais da me!»
«Si farai ieu», so dis Jaufre.
Ab tant lo serventz s’apareilla
E secot lo dart a l’oireilla,
Aissi con per ades lansar.
Mas Jaufre no·l volc asperar,
Que paor a de son caval,
E vai coren d’amon d’aval.
E·l serventz a l’un dartz lansat
E a·l tal en l’escut donat,
Que fuec e flama·n fes issir;
Mas anc no·l poc jes envazir.
E·l feres es se totz plegatz,
E·l fust ronputz e peçoiat.
E Jaufre gira mantenent
Et es vengut sobr’el corent,
Que·l cujet ab terra cosir.
Mas el s’en sap mout ben gandir
E deliurament et azaut,
Et a faitz a travers un saut,
E laisset lo d’outra passar.
E pueis laisa·l l’autre anar,
Et a·l tal en l’elme donat,
Que tot de fuec l’a enflamat;
Que tal flama en fes issir,
C’amdos los en pogratz chaussir,
Si que Jaufre eisaboisi.
Mas anc l’elme non esvazi.
E·l serventz, cant vi·l dartz ronputz,
Per pauc non a son sen perdutz,
Tant fon fels e mal et iratz,
Can Jaufre non era nafratz
Ne l’elme non entamenet;
Car anc mais en ren no·s peccet,
Que deliuramentz non passes,
On que feris, mais de dos pes.
E Jaufre estet un petit,
Que ac lo cap essaboisit
Del colp que l’ac donat tan gran.
E pueis vai l’entorn campeian
Et enqueren consi·l poges
Tant far que l’autre dart traesses;
Mas no·s vol trop sobr’el gitar,
Car gran paor a de nafrar
Son caval mas que d’autra ren.
Mas lo serventz s’en garda ben,
Car mais, so dis, l’amara viu.
Et es vengutz ves el de briu,
En sa man son dart embagat,
E socot lo, pueis l’a lansat
Et escrida: «Per Crist, vasal,
Tot chai lassaretz lo caval
E l’usberc e l’elme luzent,
E l’escut e·l bran eissament,
Que ja res no·s en tenra pron!»
E quant Jaufre au la razon,
Gitet se totz ves una part
E vi ves se venir lo dart,
E·l dart venc bruiens e siblans
E det li tal en espassans
De tras, aissi con fon clinatz,
Que·l bos ausbercs es desmaillatz,
Si que mais d’un palm n’a ronput.
Aitant con n’a aconsegut,
Ne trenquet e pueis resorti
Tant aut, que anc neguns no·l vi,
Ni sabron on era casutz.
E Jaufre, com apercebutz,
Can vi que·ls .iii. dartz ac lansatz,
Es se ves lo serventz giratz:
«Oimai», dis el, «penrai venjansa
De vos ab lo fer de ma lansa!»
Ab tant a la renna girada
E venc ves el lança bassada,
Que ja non se cujet peccar.
Mas lo serventz pres a sautar
E fes maiers sautz e travers,
Que non fera chabriol ni cers.
E quant Jaufre s’en fon passatz,
Es s’a una peira clinatz,
Que trobet denan se fregal.
Et agra l’en dat colp mortal;
Mas el mes denan se l’escut
Et a sus lo colp recebut,
Si que la peira es brisada,
De tal poder l’a enviada;
E·l bons escus es totz sclaupatz.
E Jaufre fon fel et iratz,
Car lo serven non pot consegre;
Tant no·l pot encausar ni segre.
Aissi va danant el gandent
Et aissi sal desliurament,
Que no·n pot esser poderos.
«E Dieus», dis el, «rei glorios!
Que farai d’aquest averser?
Tot quant vei non pretz un diner,
Si non posc a mon talent far».
Mantenen se vai d’el prosmar
E portet lansa sobre man:
«Ara», dis el, «er faitz de plan
De me o de vos aitrasaitz».
E·l serventz a son coltel traitz,
Que portet gran a la centura:
«Tot mi laisaretz ma dreichura»,
Dis el, «aintz que·us partatz da me!»
«Oc volentiers», so dis Jaufre;
Antz que·m parta de te, l’auras
Aital com servida la·m as».
Et cuja·l, enaissi con ven,
Ferir, mas aquo non val ren,
Qu’a una part es loing sailitz.
Et apres com amanoïtz,
Aissi con Jaufre dec girar,
Va sus en las ancas sautar
Del caval et a·l pres a bratz.
E pueis escrida: «No·us movatz!
Que si·us movetz, ades mores».
Et cant Jaufre si senti pres,
Es maritz e non sap que·s fassa.
E·l serventz lo streitz e l’abrassa,
Si que non a di se poder
Ni·s pot aiudar ni valer.
Et enaissi et el s’en va
Ab el, e dis que menar l’a
En tal luec on ja senpre mais
Aura marimen e pantais,
Et on aura tant de dolor,
Que anc caitiu no l’ac maior
Con el fara lai on lo mena,
Ni anc hom non sofri tal pena.
Et a·l entro al jorn menat
Aissi denan se abrasat.
E can jorn pres a esclarzir,
E Jaufre dis: «Mais voil morir,
Per Deu, que cel e terra fes,
Que aquest m’en men aissi pres;
Tot veirai si·m poirai acorre».
E pueis gieta sa lansa porre
E va·l penre per lo braitz dreitz,
Ab que·l tenia plus estreitz.
E a lo tan tirat e tort,
Que·l coltel l’a de la man tolt,
E laisset lo·n terra cazer,
C’anc de ren non s’en poc valer.
E pueis pres ab amdoas mans
Son senestre bratz, qu’era sans,
E tiret lo·i de tal vertut,
Que tot lo l’a del cors ronput;
E a·l del caval derocat,
Si qu’a pauc no l’a degolat.
E pues es a pe desendutz.
E·l serventz jac totz estendutz
El sol, que sol no·s mou ni·s mena,
Mas que quer merce a gran pena.
Dis Jaufre: «Per Dieu, cui aor,
Ja non aurai de raubador
Merce, ne non la deu trobar».
E vai l’andos los peis trencar.
«Ara·us prec», dis el, «per merces,
Que non coras ni non sautes
Ne·us conbatatz ab cavallier,
E aprenetz autre mestier,
Que aquest avetz pron tengutz.
Mas greu m’es, car non ai saubut,
Enantz que·ls pes toutz vos ages,
S’avetz negun cavallier pres,
Que tengatz en vostra prison».
«Seiner, ben ai una maison»,
Dis lo servent, «aqui de lai,
On .xxx. e .v. cavalliers ai
E mas prisons e mas cadenas.
E aiso», dis, «a moutas penas».
«Doncx», dis Jaufre, «totz los veirai
E poisas diliurar los ai,
Car no·s taing que vos los tengatz».
Ab tan el s’en es lai anatz
A la maison, qu’i fon uberta.
E demandet a gran cuberta
A un nanet, qu’era portiers:
«O son .xxxv. cavalliers»,
Dis Jaufre, «qu’en prison estan?»
Atrestan leu respon lo nan:
«Cavallier, ben tenc per ausar,
Car anc saïns auses entrar;
Mas aisso non es ardimentz,
Ainz es follia e non sentz,
Car cai venguist, e no·m sap bon.
Vai t’en, per bon conseill t’o don,
Enantz que venga mon seignor,
C’aucira ti a desenor,
O ti fara trop pietz d’aucire».
E Jaufre comenset a rire
E a li dit tot en rizent:
«Amicx, mostra·m isnelement
Los cavaliers, car ieu i son
Per els deliurar de prison».
«Eu cre que vos i remanres»,
Dis lo nans, «antz que·ls deliures.
E tenc vos per fol e per pec;
Que si mon seignor cha·us consec,
N’i vos voriatz esser vengutz».
Jaufre respon com percebutz:
«Ton seignor non veras ja mais,
Car ieu l’ai mes en gran pantais,
Qu’ieu los ai amdos los pes toltz.
Per que·ls cavallier seran soltz,
E tu seras en ma prison,
Mas a paucas de reenzon
Escanparas, se vols anar
Lai on ieu te voll inviar».
«Seiner», dis lo nan, «per ma fe,
Ieu ferai so que·m mandes be,
Pueis aissi es de mon seignor;
E traires oi de gran tristor
Est cavalliers, que son dolentz,
E seran uei per vos jausentz.
Ez ieu qu’estava en gran forsa,
Qu’el m’agra ben touta la scorsa,
S’ieu non feses tot son mandat.
Mas Dieus, que nos a deliurat,
E vos deven ben obezir
So que volres mandar ni dir».
«Doncx», dis Jaufres, «mena·m primiers
Ez enseigna·m los cavalliers!»
«Voulentiers, seiner», dis lo nan.
E senpre il se mes denan
Et a·l menat en una sala,
On estavan en prison mala
Tristz e marritz e consiros
.Xxx. e .v. cavallier pros,
Que·l servent avia conques;
Un a un los avia pres.
Ab tant Jaufre es dintz entratz
Et a·ls cavalliers saludatz,
Mas negun no·i vol mot sonar,
Qu’enans so prenon a plorar
E dizon totz entre lor dentz:
«Mala fon anc nat est serventz,
Que tant bos cavalliers a pres!»
Mes mantenent lor dis Jaufres:
«Cavallier, e perque·us ploratz?»
«Va, fol», dizon els, «ben es fatz,
Que demandas per que·ns plorem:
Ja ves tu qu’en prison estem,
En gran e fera et estraigna.
Per o non a un que no·s plaigna
E no·il sia greu, car t’a pres
Lo servent, c’anc mala nasques,
Car nos ti vezem bel e gent.
Ar entraras en tal torment,
Com nos estam, cho potz vezer».
Dis Jaufre: «Dieus a gran poder,
Que pot deliurar me e vos
D’est luec, don estes perillos.
Qu’eu n’ai pres per totz venjamentz
Ab ma spaza d’aquest serventz,
Qu’ieu li ai toutz amdos les pes
E pueissas vengi chai apres
Tot dreitz vas aquesta maison
Per vos deliurar de prison».
E·ls cavalliers, can an auzit,
Dizon totz ensem a un crit:
«Seigner, bona fossetz anc natz,
Car per vos sem totz deliuratz
E traitz de pena e de martire».
Ab atant Jaufre pres a dire
Al nan, que pens tost co·ls deliure.
E·l nan pres un martel deliure,
Ab que las cadenas trenques.
Puis ve·l vos totz levatz en pes,
E puis son tutz agenoilatz
Denant Jaufre e·s son liuratz
A lui per far son mandamen.
E dizon tuit comunalmen:
«Seignor, ve·us nos en ta merce,
Far nos potz, si vols, mal e be.
Manda·ns que·t vols; que nos farem
Cho que·ns mandaras, si podem.
Mandar nos potz a ton plazer;
Car nos n’irem a tot poder
E farem ne quo que puscam».
«Barons», dis Jaufre, «e ie·us am
Totz ensems, mas non vol fasatz
Ren per me, en que dan aiatz,
Ne non man a negun ren metre,
Mas sol que totz vos voill trametre
En la cort del bon rei Artus.
E voill que li contatz cascus,
Con ieu vos ai totz deliuratz
D’aquesta prison e gitatz,
E co·l servent pres vos tenia
Ni per qual razon vos avia
Pres ni vencutz per sa sobriera,
Car pasavatz per la cariera,
On mi cuidet aver vencut,
Ni qual loier li n’ai rendut,
Car toutz li ai amdos los pes».
Ab tant cascuns repon apres:
«Seiner, volentier anaren
En la cort del rei e diren
Tot cho que vos en avetz dit;
Mais puis tant nos avetz servit,
Servetz nos mais, s’il a vos platz,
De sol aitant, que nos digatz
Vostre nom, e no·us sia mal!»
Et Jaufre lor a dit aital:
«Vos, de Joufre, lo fill Dovon,
Li digatz, que·us trais de prison.
Metetz vos ades el camin,
Que ja m’amistatz ne ma fin
Non auretz vos, si no·i anatz
E mot a mot no li contatz».
E·l nan dis a Jaufre jausentz:
«Ieu lor rendrai lor garnimentz
E·ls cavals, que toutz lor avia
Lo serventz, et pueis en la via
Nos metren senpres senes falla».
«Ara doncx vai, se Dieus te valla»,
Dis Jaufre, «et aporta lor
Totas las armas, per amor!»
«Ades», dis lo nan, «o farai».
E pueis vas l’estable s’en vai
Et amenet totz lor destriers
E tot lor arnes volontiers.
Ab tant sont puiatz li vassal,
Cascun en son coren caval,
Et en an pres lor garnimentz.
E Jaufre vai totz belamentz
Ab els trop mais d’una gran leuga;
Mais pueis los amonesta e prega,
Que non fazon nulla autra via,
Mais lai dreitz on el los envia.
E els dizon, que lai iran,
Ou lo reis Artus trobaran.
E cant agron aicho parlat,
E Jaufre lor a ensignat
Lo servent, aissi co·l laisset,
Que anc pueisas non s’en levet,
Aintz estet en luec de marit.
Mas il li dison a un crit:
«Per ma fe, vos jairetz aqui!»
E pueis tenon lor dreitz cami.
Apres ve·us Jaufre avalat,
E a ben son caval cinclat,
Per cho que vol cercar cojos
Taulat, de que es tan desiros.
E dis: «Barons, a Dieu siatz,
Que per vos me son trop tardatz,
E ara n’i puesc plus estar».
Ez il li van totz sopleiar:
«Seiner, la vostra gran merce»,
Cho diseron tuit a Jaufre,
«Car en totz luec sera retraic
Lo servizi que·ns avetz faic,
E del servent qu’avetz vencut».
Jaufre pres la lansa e l’escut
Et es puiatz deliuramen
E laissa·ls estar e va s’en.
Cho fon lo dimartz ben maitin,
Que Jaufre s’es mes el camin.
Et es lo serventz remansutz,
Los pes totz e·ls brasses ronputz.
E·ls cavalliers son tuitz puiatz,
Can Jaufre si fon d’els lonjatz,
C’uns vas l’autre non ac orgoill.
E can foron dedentz Cardoill,
Trobero·l rei en un vergier
Ab sol .xxv. cavallier,
Que·ls altres s’en eron anatz.
Mas el son mantenent entratz
El vergier, on lo rei trobaron,
Pueis totz ensems s’engeinolairon
Als pes del rei. E l’uns comensa
(Ar dira raison sens temensa)
E dis aisi al primier cap:
«Seigner, aquel ver Dieu, que sap
Tot can fa nulla creatura,
Si·l platz, vos don bonaventura
E·us gart de mal e de tristor
Enaissi com tot lo meillor
Rei del mon, que anc fos ne sia!»
«Amicx, Deus e Santa Maria»,
Dis lo bon rei, «don gaug a vos
E a totz vostres conpagnos!
E dizes tot so qu’en vuilaz,
Que de ren paor non aiaz!»
«Seigner reis, ben o devem dir,
Que trop vos avem que grazir,
E direm vos cosi ni con
Daus part Jaufre, lo fil Dovon,
Nos metem en vostre poder;
Car anc no volgren remaner
En loc, de pueis que l’aguen dit,
Ainz lo n’aven ben obezit
En aissi con el nos mandet.
Que de tal loc nos deliuret,
Que·ns tenia en gran prison
Un servens, c’anc plus mal non fon.
Et estava en una val;
E si passes hom a caval,
Qui fos garnitz en mieitz la via,
E pueis de mantenem disia,
Que hom li des per oferenda
L’arnes e·l caval per sa renda.
E cel que far non o volia,
A conbatre l’en avenia
Ab lo servent, si Dieus m’aiut;
E pueis, pus l’avia vencut,
El prenia son garnimens
E·l cors menava en tormens.
Car nos o aven ben asaiatz,
Qu’eu cre ben que aiam estatz
.Viii. antz pleniers en sa prison,
E anc non volc penre raizenzon,
E pres los cavals e·ls arnes.
Mas Deus nos trames lai Jaufres,
Que·ns n’a totz deliuratz e soutz.
E al servens a los pes toutz
E amdos los braces estortz:
Non era tan mal ni tan fortz,
Que·l pros Jaufre no·n preses dreitz.
E dic vos ben, fe que vos deitz,
C’anc non vi tan pro cavallier
En negun luec, ne tan sobrier
Ni tan franc ne tan enseinat».
Ab aitant lo nans a parlat
E conta li tot son afar,
Co·l pres ni con l’a fait estar
En la maison, qu’era portiers.
E·l reis demand’als cavalliers:
«Barons, digatz mi e no·s pes»,
Dis el, «novas del pros Jaufres
E no m’en mentatz, cora·l vis?»
E l’un s’es sus levatz e dis,
E dis al rei en son latin:
«Nos lo vim dimartz ben matin,
San e sal, riçen e joios.
E tramet nos aici a vos
Per totas vostras volontatz.
Mas el s’es tant fort estrunatz,
Que non vol en luec estancar,
Entro que vos puesca venjar
De l’onta, que·us fes l’autre jorn
Taulat. Et enantz qu’el s’en torn,
Quera·l tant entro qu’el lo trop.
E s’el li puet esser de prop,
Conbatra·s ab el senes failla,
Que ja non ira sens batailla».
«Seigner Dieus, paire glorios,
Aissi con vos es poderos»,
Ditz lo rei, «et avetz poder,
Vos mi laissatz Jaufre vezer,
San e sal e sens mariment;
Car tant m’a faitz onrat present,
Que anc mais no·l presi tan gran.
E si no·l veitz antz de meitz an,
Tot cant ai, no·l pretz un puies».
Parlaren oimai de Jaufres,
Que sec Taulat tost e corentz;
Car ja non er enantz jausentz
Ni non aura pausa ni ben
Ne alegrier de nulla ren.
Doas nueitz a, que non dormi
Ni manjet, pueis del rei parti,
On Quex lo senescals li dis
Tant d’enuec, per qu’el s’afortis;
Que ja, si pot, non manjara,
Tro que conbatuz se sera
Ab cel que tant aura cercat.
Et enassi a cavalcat,
Tro que tercia fon ben passada.
E la calors es gran levada,
Per que sos cavals es totz las,
C’a menar lo l’aven de pas;
Car qui non manja ne non beu
Ni non pausa, lassar si deu;
Per que·l caval es enoiatz
E Jaufre las e trabailatz.
Mas tal paor a de tarzar,
Que non se vol en luec pausar;
E aissi el s’en vai tot gent.
Ab aitant vi venir corent
Un escuder bel et azaut.
E ac esquintat son bliaut
Tro aval desotz la centura,
E fes gran dol a desmesura.
E venc ronpent ab anbas mans
Sos cabels, que son saurs e plans,
E bat sa cara e s’esgrafina,
Si que·l sancs cor per la petrina.
Quant vi Jaufre, ez el escrida:
«Pros cavalliers, salva ta vida
E fug ades tan can poras!»
E Jaufre demanda·l: «Que as,
Amicx, ne que t’es a veiaire?»
«Franc cavalliers e de bon aire,
Fug ades, per amor de Dieu,
C’ancui te tardaras ben leu!»
«Amicx, e as ton sen perdut»,
Dis Jaufre, «car si vei ronput
Tos dras, ta cara, tos cabels?»
«Seiner, non ieu», dis lo donzels,
«Aintz o dic per natural sen:
Fuges ades e crezes m’en!»
«Adoncx, per que·m mandas fugir,
Que no vei ren mas te venir,
De que·m cailla paor aver?
Fols iest e fas o ben parer».
«Seigner, non son jes, per ma fe!»
«Si est, car non vols dir per que
Mi mandas arere tornar».
«Seigner, per ta vid’a salvar!»
«Digatz mi doncx, per cal razon!»
«Seiner, no·us sai dir la fazon,
Ni l’auria d’un an retracha,
De cel, que tal paor m’a facha
E que m’a mort mon bon seignor,
Un cavallier de gran valor,
Que menava una pulcella
Ezauta, convinent e bella,
E de ric paraige e de gran,
Filla d’un ric conte norman.
E mena la·n oltra son grat;
E me a si espaventat,
Qu’encara mi fai tot fremir».
«E per cho me mandas fugir»,
Dis Jaufre, «car tu as paor?
Per fol t’ai e per muzador».
E con il·s van aissi parlan,
Uns mezel venc ab un enfan,
Que aportet entre sos bras.
E una femna venc de tras
Cridan e ploran e plainen,
Ses cabels tiran e ronpen.
E venc s’en totz dreitz ves Jaufre:
«Seiner, per Dieu ti clam merce,
Lo sobiran poesta Dieu:
Que m’acoras e rendas vieu
Mon enfant, que·l mezel enporta,
Que m’a levat denan ma porta!»
«Femna, ara mi digatz per que
Lo t’a tout!» «Seigner, per ma fe,
Non per ren, mas car li sap bon».
«E no·i a nul’autra razon?»
«Seigner, no, fe que deitz a Dieu».
«Doncx», dis Jaufre, «lo·t rendrai ieu
Atrasaitz, si puesc, viu o mort,
Pueis», dis el, «que·l mezel a tort».
Ez a donat dels esporons
Al caval e vai s’en cochos
Ves lo mezel esporonan,
E la femna sec lo trotan.
E Jaufres crida: «Met lo jos,
Fol mezel, villan enoios,
L’enfan, que no·n portaras miga!»
E·l mezel a·l facha la figa:
«Tenetz», dis el, «en vostra gola!»
E non l’en fes jes una sola,
Aintz l’en a faichas mais de tres.
«Per mon cap, vos o conprares»,
Dis Jaufre, «en mezel pudent,
Car fas tan gran descausiment,
Qu’eu, si puesc, tolrai vos la vida».
E·l mezel fon pres de garida
De son ostal et intra s’en.
E Jaufre venc de mantenen
A la porta, per on intret,
E aqui mezeis desendet.
Ab tan n’es la femna venguda
Ploran e cridan: «Deus, aiuda!»
E Jaufre comanda·l que·l tenga
Sa lansa e·l caval tro que venga.
Ab aitant es s’en laentz entratz,
L’espaz’al man, l’escut el bratz.
E la maison fon bella e grantz,
Et un mezels fer e estrantz
Jai en un lieg e tenc lonc se
Una pulcela, que non cre
Qu’el segle n’aia belazor;
Car plus ac fresca la color
Que rosa cant es ades nada.
Et ac sa gonela esquintada
Tro aval desotz la petrina,
Que ac plus blanca que farina.
E plais fort e menet gran dol,
E ac plus groses que non sol
Amdos los ueiltz, tant ac plorat.
Ab tant ve·us lo mezel levat,
Et a una gran masa presa.
E Jaufre, que·l vi, ac feresa,
Car lo vi tant desfigorat;
Que ben ac de lonc un astat
E de spallas doas brassadas,
Grosses mans e ganbas enfladas
E·ls detz corps e totz desnozatz;
E fon per la cara bossatz
De gran bosas meraveillossas.
E ssas ceillas non son pellossas,
Aintz las a enfladas e duras.
E ac las prunellas escuras
E·ls ueils trobles e grepellatz,
Tot entorn de vermeill orlatz.
E las gingias reverssadas,
Blavas e grossas e botadas,
E ac grans e rossas las dentz
E vermenosas e pudentz.
E fon vermeilltz et aflamatz,
Aissi com un carbon crematz.
E·l nas quicat e moregos;
E polset e fon rauquillos,
Si que a pena poc parlar.
E pres ves Jaufre ad anar
E demanda·l: «Qui sai t’a mes?
Iest te vengutz rendre per pres?»
E Jaufre respont li que non.
«Adonc, per quina ochaison
Sai est entratz? Que vas queren?»
«Un mezel, que n’es mon vezen
Chaïntz entratz ab un enfan,
Que sa maire m’a quist ploran,
Per amor de Dieu, que·l li renda».
«Ben trobaras qui·l te defenda,
Fol vilan, plen de desmesura.
Ben seguist ta malaventura,
Car anc per aicho sai entrest.
Ab avol agur te levest,
Car fort sera corta ta vida».
E tenc la masa amaneïda
E det l’en tal sus en l’escut,
C’al primier colp l’a abatut.
E vol l’en dar autre apres;
Mas Jaufre es sailli en pes
E fug al colp qu’el vi venir.
Et ac le ben ops lo fugir;
Que tal vai la massa donar
El sol, que tot lo fes crolar
E tota la maison fremi.
Et Jaufre ab atant sailli
E ven ves lo mezel coren
E a pres cor e ardimen.
Et a·l donat un colp certan
Ab la spaza, qu’el ten en man,
C’un palm della gonella blanca
Li trencha e·l polpil de l’anca
E la camisa e·l braier
Ab de las bragas un cartier,
Que no·l poc plus aut avenir.
E·l bran anet el sol ferir
Tal cop, c’un palm si·n es entratz.
E·l mezel, cant se sent nauratz
E vi·l sanc en tera cazer,
Fun iratz e va·l requerer.
E a la massa el col levada,
Si que Jaufre aquesta vegada
No·s sap gandir anar de les,
Mes el s’es tras un piler mes,
Que non volc lo cop esperar,
E·l mezel vai sus tal donar,
Ce·l piler a tot derocat,
Si qu’a pauc no l’a deslugat,
Que tota la maison tremola.
E la pucella estet sola
Ad una part az orazons,
Mans jonchas et en genoillons,
E prega Dieu molt umilmentz:
«Seiner, que nasquist veramentz
De la verge Santa Maria,
E dest ad Adam conpaignia,
Can l’aguist faitz a ta fazon,
E sofrist per nos passion
En la croitz, on fuitz clavelatz,
E el pietz ab lansa nafratz,
Defen me d’aquest aversier
E gueris aquest cavallier
De mort per ta santa douçor.
E·l dona forza e vigor,
Con si·l puesca apoderar
E me de sas mans deliurar!»
E Jaufre es enantz anatz
Et antz que·l mezels fos drizatz,
A·l tal el bratz destre donat,
C’a travers lo n’a tot portat,
Si que del muscle l’a partit.
E·l mezel a gitat un crit;
Can vi son bratz casutz el sol,
Es totz enrabïatz de dol.
E venc ab quel a mal talen
Ves Jaufre, mas el non l’aten,
Car ben a vist con sap ferir,
Perque·s vol de son colp gandir.
E anc non s’en sap gandir tan,
Que no·l des tal en espasan
El cap, que·l fes agenoillar,
E per la gola e per la nar
Li fes un rag de san issir.
E la massa vai tal ferir
El sol, que per mieg luec es fraicha.
E Jaufre tenc l’espaza traicha
Et anet ferir lo mezel
Sotz lo genoill, si que la pel
E la carn li trenquet e l’os;
Non era tan durs ni tan gros,
Que tot non o aia trencat.
Et a donat tan gran esclat,
Con s’uns gran arbres fos casutz.
E Jaufre es corent vengutz
E venc ves el espaza traicha:
«Oimai», dis el, «er la pais facha
De me e de vos, fe qu’eu deig,
Ar sai, que m’estaretz a dreig».
E va l’en la testa ferir
Ab l’espaza de tal aïr,
Aissi com estet en sezens,
Tot lo fendet tro en las dens.
E·l mezel a si repenat,
Que tal cop l’a del pe donat,
C’a una part lo fes anar
E si ab la paret urtar,
Que l’auzir li tolc e·l vezer.
Et anet en terra cazer,
Qu’el non puec plus parlar que mutz.
E·l bran es li del man casutz,
Que no·s pot donar nul conseill.
E·l sanc tot viu, clar e vermeill
Ieis per lo nas e per la bocha,
E anc no·s moc plus c’una socha.
E la pucella es venguda
Ves el, aissi com esperduda,
Can vi c’aissi era casutz
E jac el sol totz estendutz,
E cujet que mortz fos sens failla.
E va·l deslacar la ventailla
E pueis apres l’elme forbit.
E cant lo cap l’ac desgarnit,
Jaufre a un sospir gitat.
E ela non a gaire tarçat,
Mas vai coren per aiga clara
Et a l’en gitat en la cara.
Et el leva sus per poder
E cujet l’espaza tener,
E donet tal a la doncella
Del puing, que a terra venc ella.
E si tenghes l’espaza nuda,
Agra la per mieg luec fenduda,
Tant la feri de gran azir.
Mas non cujet ella ferir,
Que·l mezel se cujet que fos,
Tant es de son colp temeros.
Aissi es totz esaboisitz,
C’ades cuja eser feritz,
Et fug per la sala coren
Aissi con hom que non enten
Ni au ni ve ni sap on s’es.
Et es se tras un pilar mes;
Et estet s’aqui apilatz
E tenc son escu en son bratz
E mes lo denan per cobrir,
C’ades cuja c’om l’an ferir.
E la pulcella venc tot jen
Ves el e dis li bonamen:
«Franc cavaliers, bella persona,
Regarda te, veiras qui·t sona.
Menbre·t de ta cavallaria,
Don sobre totz as seignoria,
De ton pretz e de ta valor;
No·t cal aver oimais paor.
Osta denantz lo pietz lo scut,
Que·l mezel as mortz e vencut».
E Jaufre es se remenbratz
E troba·s del cap desarmatz
E pueis respont a la pulcella:
«Digatz me», dis el, «daumisella,
Qui a l’elme de mon cap pres,
Ni ma bona spaza on es?»
Ela·l respont atrestan leu:
«Seiner, tot vos o rendrai ieu,
Qu’ie·us desarmei lo cap per ben,
Cho creiatz, no per autra ren.
Cant vi que tan fortz fos feritz,
Cujei me que fussetz fenitz
E vac vos senpres desarmar
La testa e pueis aportar
D’aiga, qu’eu gitei sus corent.
E vos leves tot mantenent;
Mas la spaza es remansuda
El sol, non l’avetz jes perduda».
«Pulcella, lo mezel que·s fes?
On es anat?» «Seigner, mort es;
Aqui jatz, que no·s mou ni·s mena».
E Jaufre venc ves el a pena
E vi·l jazer tot estendut,
Que a lo bratz e·l pe perdut
E la testa tan laitz partida,
Que la cervela n’es issida.
Et es se en un banc asegutz,
Tan tro que fon ben revengutz.
Pueis vai per la mason cercan,
Si poiria trobar l’enfan,
Que·l mezel, son vezent, lai mes.
Mas tant non quer, que n’atrob ges,
De que s’es dolentz e iratz.
«E Dieus», dis el, «on es anatz
Aquest mezel ab quest enfan?
Pulcella, a vos ou deman,
Se ja l’en agratz vist enssir?»
«Seigner, per Crist, no·us o sai dir»,
Dis ella, «ni sai on sse sia;
Car tant de mariment avia
E tal paor d’aquel mezel,
Que qui·m meses tot un coltel,
Non sapra qui so ages faitz».
«Tot lo trobarai atrasatz»,
Dis Jaufre, «çaïntz o la fors,
O non pretz un diner mon cors,
Si no·l puesc a sa maire rendre
Ez al mezel l’onta car vendre
E la vilania que·m fes.
E pueis vei que çaïntz non es,
Irai lo la foras querer,
Si·l porai trobar ni vezer».
E venc a la porta de trot,
E volc s’en issir, mas non pot;
Que anc non sap tan dir ni far,
Que pogues la porta passar,
De que s’es mout meravillatz:
«E Dieus», dis el, «sui encantatz,
Que non puesc de saïns issir?»
Ab tant cuja fora sailir,
Mas anc non puec los pes mudar
Ni traire foras del lumdar.
E cant vi que no·l pot valer,
Es se laentz tornatz sezer
Fels e maritz, que per grant ira
Polsa e renfla e sospira.
E ab tant es en pies levatz
Ez es se, tant con pot, luinatz
Della porta, e venc coren
E cuja saillir mantenen
Fora; mas aquo non es res,
Que puinar i pogra un mes
O dos ans o tres totz conplitz,
Que ancara non fora eissitz.
Ara·l vos laserai estar,
Che mon sen mi fai canbiar
Mals parliers e vilana gentz;
Que non puosc esser fort jauzentz,
Car en vei tant d’avol maniera,
C’uns filtz de qualque camariera
O de qualque vilan bastart,
Que sera vengutz d’autra part,
Cant aura diniers amassatz
Et es ben vestitz e causatz,
Cuja tot lo meillor valer.
Et aquel fai Pretz decazer,
Gaug e Solatz e Cortesia
Et a tant puiat Vilania,
Tant que tut se van enprenden;
Que non puesc trobar entre cen
Un sol que Proesa mantenga,
Ne que sia amicx mas de lenga,
Que non sai triar lo meillor;
Per que n’ai al cor gran dolor,
Cant mi menbra de llas proesas,
Dels bons faitz ni de las largesas
Ni del segle, qu’i an menat
Cels que son denan nos pasat.
Et ara·l veig qu’es tot perdut,
Car aquil que son remansut,
Apenrion una veilesa
Plus volontier c’una proesa;
Que can auzon en luec parlar
De solatz ni de benestar
Ni de pretz ni de cortesia,
Aqui mezeis tenon lor via.
Greu lo porion far ni dir
Cels que no la volon auzir.
Mas aquil son d’aital natura,
Com es fust ab rica penchura,
Qu’es dintz poiritz e vermenos
E defora par bel e bons.
Aisi avols hom ben vestitz
Es bels defors e dintz poritz
E totz farsitz de malvestat;
Car aissi son plen e enflat,
Que non lor pot dedintz caber
E fan o deforas parer;
Per que n’ai mon cor tan irat
Car non a un ses cobeitat
C’a penas puesc un mot trobar,
Far avinir ni ajostar.
E fora m’en laissetz de tot,
Que ja mais non sonerai mot
De Jaufre ni de sa prison,
Mas, per lo bon rei d’Aragon,
Cui am e voill d’aitant servir,
Lo farai de prison issir;
Car be·l devetz tuit li meillor
Onrar, pueis Dieus li fai honor,
Ez obezir e car tener,
Qu’en sa cort non s’ausa vezer
Avols vilans ne fols parliers.
Ez es humils e plasentiers
Et a ses amicx amoros
Ez als enemicx orgoillos,
Si que totz los fa tremolar;
Qu’enaissi·s fai a totz doptar,
Que ll’avol l’amon per paor,
E·l pros per natural amor.
E ieu per s’amor tornerai
A Jaufre e·l desliurarai
De la prison on es entratz.
E·l enfans non er oblidatz,
Aintz sera redutz a sa maire,
Ez aquo non tarzara gaire.
E la pulcella er delliurada,
Que·l mezel avia esquintada,
Aisi con la cujet forsar.
2650 Ara·us vuoll de Jaufre contar,
Con es maritz e angoissos
E con esta totz vergoinos,
Car non pot de laens issir
Per ren qu’i puesca far ni dir.
«A Dieus», dis el, «glorios paire,
Consi cujei ben a cap traire
So per que sai era vengutz!
Mas ara vei qu’es remansutz
Mon pretz, que cuigiei anantir:
Mais volgra ab armas morir
O esser en cent luec plaiatz,
C’aisi remaner encantatz,
C’ara·n no·m puesc ieu plus valer.
E Dieus, per que·n donest poder,
Que sa intres ni aucises
Aquest mal fat qu’aisi m’a pres?
Qu’eu volgra mais qu’el m’ages mort;
C’aras non ai ieu nul conort
Ni jamais non verai, so cre,
Monseiner lo rei ne el me».
Aisi·s pres a desconortar.
Ab aitant el auzi cridar
Gran ren d’enfant en auta vos:
«Bels seiner Dieus, acoretz nos!»
E va s’en lai de mantenen,
Non ges süau, mas tot coren.
Ez a una porta pasada
D’una gran sala long’e lada.
E pueis troba n’autra petita,
Que fon barada et estanpida
De dintz, et el pres a sonar
E ben autamentz a cridar:
«Obre!» Ez hom no·l sona mot.
Ez el fer e dona e secot
Tant, entro que tota l’a fraicha.
Pueis sal laïntz, espaza traicha,
Ez a lai trobat lo mezel,
Que tenia un gran coultel,
Ab que avia mortz .vii. enfantz.
Et ac n’i de paucs e de grantz
De .xxv. entro a trenta,
Que cascuns plora e gaimenta.
E Jaufre ac ne pïetat
Ez a tal al mezel donat
Del pe, qu’en terra·l fes venir;
E pueis volc l’autra ves ferir.
Ez el escrida son seignor,
Car totz tremola de paor.
«Per Dieu, n’enflat mezel, puinais»,
Dis Jaufre, «ja ne·l veiretz mais,
Car mortz est veramentz de plan.
E vos perdres ades la man,
Cela ab que·m fezes la figa,
Que jamais non m’en faretz miga!»
Ez a·l tal sus el man donat,
C’al primier cop l’en a portat
E·l mezel es el sol casutz
E pueis leva totz esperdutz
E gieta·s al pes de Jaufre
Ez escrida: «Seigner, merce!
Aisi estet Dieus en la cros,
Que Dieu aia merce de vos.
Franc cavallier, non m’aucisatz,
Que mout gran picat fariatz;
Qu’iratz e forsatz e marritz
Ai aquest set enfantz delitz.
E de totz devia aital far,
Que·l sanc me fazia ajostar
Mon seignier saïns malgrat mieu.
E no·us ment, fe que deg a Dieu,
Per so que baignar se dovia
Per garir de la mezellia».
Dis Jaufre: «Ara·m digas ver,
Si a vida vols remaner,
Si·m poiras de saïntz gitar».
«O ieu, seiner, si Dieu mi gar»,
Dis el, «se vos m’aseguratz,
Mantenentz en seretz gitatz.
E dic vos que si m’aucises
E·ls encantamentz non sabes,
Que son saïns esquius e grantz,
Estar sai podetz .c. mil antz,
Que ja non eissiretz per ren».
«Ara», dis Jaufre, «m’en conven,
Que tu aissi m’o atendras».
«O ieu, per ma fe, si Dieus plas»,
Dis lo mezel, «mout volentiers».
«Ara», dis el, «doncs vai primier,
Qu’ieu t’asegur, e gieta m’en!»
«Seignier, non puesc tan subtamen;
Car non podetz tan leu eissir,
C’ancar vos es mais a suffrir
De mal que non avetz suffert».
«Digas m’o tost a descubert,
Si m’en poiratz gitar o non».
«Seigner, o ieu». «Digas donc con!
No·m fasas mais entremusar,
Qu’ieu me tarse e mon anar».
«Seiner», dis el, «se m’aiut fes,
Aquel que l’encantament fes,
L’establi d’aquesta faison:
Que totz hom qu’en esta maison
Intres, que ren sai forfeses,
Remaner l’avenia pres,
Tro que mon seiner l’en trasia,
Que malament lo destrusia.
Ma sus en aquela paret
A una testa de toset
Enclausa en una fenestra.
E vos prendetz aquela testa
E ronpetz la: e mantenen
Ira s’en tot l’enchantamen.
Mas ben a ops siatz garnitz,
Que malamentz sereç feritz.
Car tota esta maison caira,
C’ab l’encantamen s’en ira».
Dis Jaufre: «E dises me ver?»
«O ieu, seiner, no·us cal temer».
«Tota via m’en voil garar».
E va·l aqui mezeis liar
Los brasses estreitz e calcat
Ez en apres a·l comandat
A la pulcella e dis li:
«Damisella, fatz o aisi:
Aquest mezel me gardatz ben,
E si me ment de nula ren,
A mala mortz lo·n faitz morir!»
E pueis manda·ls en totz eissir,
Ez el reman tot solamen.
Pueis laça son elme luzen
Ez es vengutz a la fenestra.
Ez a vista laïntz la testa
Azaut’e bella e ben faicha,
Ez aqui eis el la n’a tracha
E va la en un banc pausar.
E pueis va sus tal colp donar,
Que tota l’a per mieg partida.
E la testa sail sus e crida
E sibla e mena torment,
Que par que tuit le alement
E·l cels e la terra s’ajusta.
E non roman piera ni fusta,
Que l’uns ab l’autre no·s combata
E que sobre Jaufre non bata
E no·l fera de tal mesura,
Que gran vertu er, si o dura.
Ez es escur e tona e plou.
E Jaufre esta que no·s mou,
Antz met l’escutz sus en la testa.
E causon fauser e tenpesta;
E no·i a trau ni cabrion,
Teule ni peira ne cairon,
Que no·l don un colp o un burs.
E·l cels es trebols et oscurs,
E leva·s un aurajes grantz,
Que tot ne porta entrenantz,
C’a pauc Jaufre non a portat,
Se non aghes Dieu reclamat.
E levet tan grant polveriera,
Tal tabuis e tal fumadiera,
Que non pogratz lo ciel vesser.
E pieras prendon a caser
E lanps e fousers mout soven.
Ez anet s’en ab aquel ven
Tota aquella maldicion,
Que non reman de la maison
Fundamenta ne nulla res,
Plus que si anc ren non aghes.
E Jaufre reman tot causat,
Que tant fo feritz e machatz,
C’a pena se pot consel dar.
E va s’en una part gitar,
Car totz es las e pesoiantz.
E la femna ab los enfantz
E la pulcella e·l lebros,
Que s’eron luein d’aqui rescos
En una gran rocha taillada,
An vist consi s’en es anada
La maison ab l’encantamen.
E son ves el vengut corren
E troban lo jazen tot las:
«Franc cavallier, e con estas?»
Dis la pulcella tot rizen.
Ez el li respon ben e gen:
«Non ai plaga ni colp mortal,
Mas mout aurai sofert gran mal,
E voil m’aici un pauc pausar».
Ez ella·l vai senpres baisar
La boca e·ls uels e la cara.
Ez ab aitant el se regara
Ves la femna que·s vi denan:
«Femna», dis el, «as ton enfan?»
«O ieu, seiner, vostra merce».
«Ara», dis el, «donc per ta fe,
T’en vai ab aquesta pulçella,
Que tantz es avinentz e bella,
E mena·ls enfant e·l mezel.
E non finetz tro al castel
De Carduol al bon rei Artus.
E prec vos que·l contetz cascuns
Vostra ventura em per se,
E faitz li·n gracias da part me!»
Pueis a son caval demandat,
E senpre lo l’a amenat
La femna, que garat l’avia,
Que l’ac faitz passer tota via
De bel’erba fresca e creguda,
E pueis a·l sa lansa renduda.
Ez vai lo caval recinglar,
Pueis s’apareilla de puiar.
E la pulcella venc denan
Tot humilmen e tot ploran:
«Franc cavallier, onratz e pros,
E non anaretz vos ab nos
Lai, on nos voletz enviar?»
«Non ieu jes, que non o puesc far,
Car tarzar mi poria trop,
Aintz seguirai cel que non trop;
Que ja enantz non aurai ben
Ne alegrier de nulla ren
Ne pausa, tro l’aia trobat,
Ni verai lo rei a mon grat».
«Ara·m digatz, fe que·m devetz,
Qui est aquest, c’aisi·l queretz
Tan fort ni tan cochosamentz?»
E Jaufre respon bonamentz:
«Pulcella, el a non Taulat,
Que a gran tort e a pecat
Auci l’autrier un cavallier
Lonc la raïna Gillamier.
Ez ieu irai lo tant cercar,
Tro que puesca l’onta venjar,
O ben leu doblarai la mia.
Enaissi, com Dieu vora, sia;
A cui el en dara, si·n aia,
Al desastruc la pena caia!»
«Seiner, ara·n digatz, per Dieu,
Vostre non, e no·us sia greu,
Si vos platz, que saber lo vuel.
Car cant ieu serai a Carduel
Denan lo rei, on anc non fui,
Ja no·l sabria dir de cui
M’ages faicha tan gran honor,
Ni de cui l’en tenges lausor».
«Pulcella, ieu ai non Jaufre.
E si·l reis demanda de me,
De Jaufre, lo fill de Dovon,
Li digatz que·us trais de prison.
Mas non sai ieu consi·us n’anes,
Car non avetz en que puies».
«Seiner, tot per la vostr’amor,
Cui am e teing per mon seinor,
Li rendrai ieu», dis lo mezel,
«Son palafre e son mantel,
Car ieu o ai ben estuiat».
Dis Jaufre: «Mout as ben parlat».
Et ab aitant el es puiatz
Et a·ls tot a Dieus comandatz.
Ez enaissi el tenc sa via
Totz sols sens autra conpagnia.
Aisi Jaufre s’en vai de pas,
Car totz es enuiatz e las.
Et la pucella autressi
Ab los autres part se d’aqui.
E non a gaire sejornat,
Tro que son a Carduol intrat,
On troberon lo rei Artus
Tot escarit, que non ac plus,
De .dc. cavallier, so cre;
Car non ac retengutz ab se,
Mas cel que l’eron plus privat,
Que tuit li autres s’en son anat.
E la pulcella es venguda
El palais ez es desenduda,
E tuit la prenon a garar
E l’un a l’autre demandar:
«On se pot esser ajostada»,
Fan cil, «tant estraina mainada;
Qui queron, ni que volon dir?»
E tuit se’joston per auzir
Torn lo rei, que volon saber,
Que en la cort venon querer.
E la pulcella venc primera,
E·ill cavallier fan li cariera,
Entro que denan lo rei fon;
E pueis comensa sa raizon:
«A quel seiner, qu’es poderos,
Reis, seiner de vos e de nos
E ve e sap d’aqui, on es,
Totz los mal que son faitz e·l bes,
Que sobre se non a seignor,
Si·l platz, cresca vostra lauzor
E mantenga vostra mainada,
Que tant es bona ez honorada!»
E·l reis respon: «E vos, pulcella,
Sal Dieu, que tant es bona e bella
Ez enseinada e cortesa!
E vuel que·n digatz, se no·us pesa,
Don es, ne que venetz querer».
«Seiner, ben o devetz saber»,
Dis la pulcella, «per razon;
Daus part Jaufre, lo fill Dovon,
Vos faitz gracias de ma vida,
Qu’el m’a estorta e garida
De mort; e dirai vos, consi,
Enantz que ja·m parta d’aqui.
Uns cavalier de gran valor,
Que non cujava que meillor
N’aghes en tant con·l segle dura,
Que anava per aventura,
Per mostrar sa cavaleria
Ab me, que trais de Normandia,
Que per s’amor lasei ma maire
E tota la terra mon paire,
Del conte Ribert de Dinsaure,
Que ben avetz auzit mentaure;
Ez aviam aissi anat
Set mes e mout mal pas passat,
Moutz encontres e mouta guerra,
Tro que venem en questa terra,
On un mezel nos aissailli.
Ez anc hom tan estrain non vi,
Tan orre ne tant desguisat,
Que non auria tan aturat,
Si m’auzia sa fason dir,
Se pogues tenir d’escopir,
Tant era de laia fason.
E portet al col un baston;
Ez anet mon amic ferir,
Si que·l fes tot esaboizir.
Pueis pren lo en luec d’un enfan
E det n’en terra tal creban,
Que·ls ueil li fes del cap saillir
E las cervellas espandir.
E me levet del palafre
Senpre e portet m’en ab se,
Tro que fom dentre a son estar.
Pueis va mi sus un lieg gitar,
On me volc forzar et aunir.
Ez esquintet me mo vestir
Tro aval desotz la ceintura.
E Dieus per gran bonaventura,
Qu’eu reclamava mout soven,
Trames me Jaufre mantenen,
Que·m deliuret de son poder.
E puosc vos dire ben en ver,
Que maior batailla non vis
Ni home qui tant fort feris,
Co·l mezel feria Jaufre;
C’ancaras tres vetz, per ma fe,
Cujei en ver que l’ages mort,
Que no·i avia nul conort;
Tro que vi que l’ac abatut,
Que ac lo bratz e·l pe perdut
E la testa per mieg trencada.
E ve·us, coisi m’a deliurada
Jaufres. E fes me convenir
Que a vos o venghes grazir».
Ez apres la femna contet,
Com son enfant li deliuret,
Que·l mezels en portava pres,
Que·l fes la figa, cant lo·l ques,
Per que s’en gazainet moinon.
E cant ac dita sa raizon,
E·l mezel a apres contat,
Consi a longamentz reinat,
Ni per que·ls enfantz aucisia,
Ni con son man perdut avia;
Ez apres co·l mostret la testa,
Que gitava lams e tenpesta,
On era totz l’encantamentz;
Ni consi l’aura e·l pols e·l ventz
En portet tota la maison;
E·l trabail e la passion,
Qu’a Jaufre avenc a soufrir,
Antz que anc en poghes issir.
D’aquest avetz assatz ausit,
Que lor mesaige an fornit;
E lassem los oimai estar,
Que de Jaufre vos vuol parlar,
Que s’en vau tot jen e süau
E non troba ni ve ni au
Ome que·l diga veramen
Novas d’aicel que va queren.
Ez es totz las ez enuiatz;
Que tant es feritz e machatz
E tant a estat de manjar
E de dormir e de pausar,
C’ades se cuita renlinquir,
Car no·s pot el caval tenir.
Tal son a, qu’ades va dormen
Ez ades zai e lai volven,
C’ades a paor de cazer.
Ez aissi anet tro al ser,
Que non ten cariera ne via
Ni non ve ni sap on se sia
Mas lai on son cavals lo mena.
E la nuitz fon bella e serena,
Que non es trebols ni escura.
Ez es vengutz per aventura
En un vergier totz claus de marbre,
Qu’el mon non cre que aia arbre,
Per so qu’el sia bel ni bos,
Que no·n i aia un o dos,
Ni bona erba ni bella flor,
Que laïns no·n aia largor.
Ez eis ne una flairor tan grantz,
Tan dousa e tan ben flairantz,
Con si fos dins de paradis.
Ez aitant tost co·l jorn faillis,
E·ls auzel d’aquella encontrada
Tot intorn una grant jornada
S’en venon els arbres jogar.
E pueis comenson a cantar
Tan süau e tan dousamentz,
Que non es negus estrumentz,
Que fasa tan bon escoutar;
E tenon o tro al jorn clar.
E·l vergier es d’una pulcella,
Que a nom Brunesentz la Bella,
E son castel a nom Monbrun.
E non cujes ges que sol un
N’aia, enantz n’a d’autres moutz;
Mas Monbrun es lo cap de toutz
E deu aver la seignoria.
Mas la pulcella non avia
Paire ni maire ne marit
Ni fraire, car tuit son fenit
E mort e del segle pasat.
Ez ela ten la eritat,
Que non i a autre seignor.
Ez el castel a grant ricor
De menistraus e de borjes
E de joves omes cortes,
Que tot l’an son alegoratz
E mantenon gautz e solatz,
E joglars de moutas manieiras,
Que tot jorn van per las carieiras
Cantan, trepan e baorden,
E van bonas novas dizen
E las proessas e las guerras,
Que son faichas en autras terras.
E a·i domnas ben enseinadas,
Gent parlantz e acustumadas
De gent acuillir e d’onrar
E de totas proesas far.
Tant an lor cors prisatz e gais,
Que cascuna dis que val mais
De l’autra, e·s ten per plus bella.
E si hom d’amar las apella,
Saubon ou gent e asaut dir
O d’autreiar o d’escondir.
Ez el castel a .vii. portiers,
Que cascun a mil cavaliers,
Que garon .vii. portas qu’i a.
E cant nul hom guerra lor fa,
Aqui mezeis son tuit ensemtz;
Ez aisi o a tengut long temtz.
E cascun entent en amor
E cuja amar la meillor,
Per que son totz pros e valentz
Ez enseinat es avinentz,
E cavalliers meravillos.
Car per amor es hom plus pros,
Plus gai e de maior largesa
E miels s’en gara d’avoilesa;
Car avol hom non gara ren,
Que·s voilla diga mal o ben,
Per que son tuit abandonat
Per so, car non son ren presat
En avolesa far ni dir.
Mas que son pretz vol enantir
Deu·s eser larcs ez avinentz
Ez amoros a totas jentz.
Aital son tuit cil del castel,
Que non i a un, lag ni bel,
Que tuit non sion agradiu,
E que malvestat non esquiu.
E·l palais es bastit aitals:
De grans peiras grossas carals,
E tot entorn claus e muratz
E menudamentz bataillatz,
E las tors brunas ensamentz.
Et a·n el meig mout ricamentz
Una auta e fortz e dricha,
Que ja non er per gent destrecha.
Ez a·i de donzellas .v. centz,
Que totas servon Brunesentz
A son plazer la noitz e·l dia.
Mas Brunesentz a segnoria
Sobre totas de gran beotat;
Que cant hom auria cercat
Tot est mon e pueis mentagudas
Totas cellas que son nascudas,
Non auria om una trobada
Tan bella ni tan jen formada.
Que sol sos beiltz ueils e sa cara
Fai oblidar, qui ben l’esgara,
Totas cellas que vistas a,
Que ja sol nom l’en menbrara.
Car plus est fresca, bella e blanca,
Que neus galada sus en branca,
Ni que rosas ne flor de lis;
Que sol ren no·i a mal asis,
Desavinent ni laig estan.
Aisi es faicha per garan,
Que non i a ops ne mais ne mentz.
E sa boca es tant plazentz,
Que par, qui ben la vol garar,
C’ades diga c’om l’an baisar.
E fora bellazor dos tantz,
Mas non fon prop a de set antz,
Ses ira ni ses consirer;
Que non pot aver alegrier,
Antz l’aven quec jorn a laisar
Catre ves en gran dol a far,
E cada nueg leva·n tres ves
E plora·n tan, que lassa n’es,
E mena·n un dol tan esquiu,
Que meravillas es con viu,
Ni con pot dormir ni pausar.
Mas los auzel vai escoltar
Del vergier qu’es al pe del mur;
E cant los au, esta segur
E dorm un pauc; e pues resida
E leva sus e plain e crida.
E tota la gent de sa terra
Mena aquesta eisa guerra,
Que cascun plora e crida e plain,
Jove e viell, petit e gran.
E Jaufre es canbaterratz
Ez es en el vergier entratz
Per una porta c’a trobada,
Gran e bella e ben obrada.
Ez a·l fren al caval ostat
E laisa·l a sa volontat
Paiser de bella erba fresca,
Que·l reven lo cor e·l refresca.
E pueis met lo scu a son cap,
Ez anc per bruida ne per gap
Ne per neguna ren c’ausis,
Non laisset que non s’adormis,
Car fort petit enten ni au
Ez es se adormis tot süau.
E Brunesentz ten son solatz
Ab sos cavalliers plus privatz
En son palais apres sopar,
Tro que fon ora de colgar.
E a ditz: «Partan cort oimais!»
E tuit deliuron lo palais.
E pueis entra s’en Brunesentz
En sa canbra privadamentz
Ab cellas qu’i·l devon servir.
E cujet los auzels auzir
Aisi con cada nueg sol far
Que cantavon a son colgar:
E no·ls au, de que es mout irada,
E dis que bestia es entrada
Per atrasaig en son vergier,
O cals que estrains cavallier
«Per mon enuc e per mon mal».
E fa sonar son senescal
Az una pulcella tot jent.
Ez el es vengut mantenent
E demanda·l: «C’avetz ausit?»
«Fort mal», dis ella, «m’a servit
Cels qu’es en mon vergier entratz
Ez a·ls auzels espaventatz
Ni·ls a faitz gequir de cantar,
Que greu poria oimais pausar.
E anatz vezer qui la·n es,
E si es hom, sia mort o pres!»
«Domna», dis el, «mout volontiers»,
Ez a sonatz dos escudiers.
E cascun pres un gran brandon
E van s’en lai as esperon.
E can son el vergier intratz,
An Jaufre laïns atrobatz
Dormen, a son cap son escut.
E·l senescals per gran vertut
Sona Jaufre c’an sus coren;
Mas el non au ren ni enten.
Ez el lo bursa e·l secot:
«Atrasag ne leveretz tot»,
Dis lo senescals, «o i mores!»
Ab tant es residatz Jaufres;
Ez es se levatz en sezentz
E respondet cortesamentz:
«Franc cavallier, per Dieu non sia,
Vailla mi ta cavallaria,
Tos pretz e ton ensignamentz;
Laisa·m dormir a mon talentz!»
«Ja», dis el, «no·i dormiras plus,
Antz ne venras ab me lai sus
Denan ma domna, si be·t pesa;
Qu’entro c’aia venjansa presa
De te, non aura alegrier,
Car anc intrest en son vergier
Per sos auzels espaventar
E l’as tout dormir e pausar».
So dis Jaufre: «Si Dieus mi vagla,
Non la·m menares sans batailla,
O tro que aia pron dormit».
E·l senescals, cant a auzit
Que batailla quer e demanda,
A un dels escudiers comanda
Que·l fasa sas armas venir.
E Jaufre es tornat dormir
E dormi tan, tro l’escudier
Ac aportat al cavallier
Armas e adug son caval.
E pueis crida: «Va sus, vasal,
Que cavalier as atrobat!»
E Jaufre non a mot sonat,
Aisi dorm apresadamen.
Ez el lo socot e l’espein,
Tant entro que residat l’a.
E can el vi que no·n guara,
Respont, e ve·l vos sus levat:
«Cavallier», dis el, «gran pecat
As de me, car no·m vols laisar
Dormir, c’a penas puesc durar,
Tal son ai e tan sui machatz.
E pueis vei que ta volontatz
Es que·t voillas ab me conbatre,
Si·t puesc de ton caval abatre,
Lasar m’as pueis dormir?» «O ieu»,
Respont lo senescals, «per Dieu,
Que de me non aias paor».
E Jaufre ves son caval cor
E mes lo fre e pues a·l cenglat,
E ve·l vos mantenent puiat,
Ez es vengut de gran randon
Ves lo senescals, lai on fon.
E·l senescals de gran aisir
Venc ves el e vai lo ferir,
Mas non l’a crolat ne mogut,
E Jaufre fer el per vertut
Tal colp, que a terra l’a mes.
«Oimais», dis el, «sol que no·us pes,
Me laisaretz dormir, so cre».
Dis lo senescals: «Per ma fe,
O ieu, que asatz n’as razon».
E pueis torna s’en d’esporon,
Totz vergoinos e totz iratz.
E cant fon el palais entratz,
Troba sa domna Brunesen,
Que·l demanda: «Venetz vos en?
Que avetz el vergier trobatz?»
«Domna, un cavalier armatz,
Que ja meillor no·n qual querer.
E dormia de tal poder,
C’a penas lo poc residar».
«E con l’avetz laisat anar?
Per que no·l m’avetz amenat?
Ja per so non l’aiatz laisat,
Que ja, tro que·l veia pendut,
Non manjarai, se Dieus m’aiut!»
Ez el li respon: «Per ma fe,
Domna, non vol venir per me,
Ni·l puesc de son dormir levar».
«Non?» dis ella; «faitz mi sonar
A la gaita mos cavalliers!»
«Domna», dis el, «mout volontiers».
El fa a la gaita cridar
Los cavalliers et ajostar,
Que vengut n’i a ben cinc centz
En petit d’ora tot correntz;
E son garnitz en mieg la sala.
E Brunesentz irada e mala
Dis lor: «Barons, un cavalliers
Mals e orgoillos e sobriers
S’en es en mon vergier entratz,
Que m’a·ls auzels espaventatz
Per mon enuig e per mon mal.
E no vol per mon senescal
Venir a me, tant a d’orguel.
E s’ieu la testa no l’en tuel,
O no·l faitz morir a dolor,
Jamais non vuel tener honor».
Ab tant un cavalier repos,
C’om apella Simon lo Ros,
Beltz e grantz e fortz e sobriers
E meraveillos cavalliers:
«Domna», dis el, «ieu lai irai,
Si vos voletz, adur lo·s ai,
Si·l puesc trobar, o viu o mort».
«Seiner», dis ela, «si vol fort».
Dis lo senescals: «Per mon cap,
Simon, non o tengatz a gap,
Mout sap ben defendre sa capa;
Be·l tenc per pros, qui lla·l arapa».
E Simon es ab tant puiatz
Ez es s’en el vergier entratz,
On a trobat Jaufre dorment,
Ez ascrida mout autament:
«Sus, cavallier, leva d’aqui!»
E Jaufre no·s mou, que dormi
Tant fort, que ren non au qui·l sona.
E·l cavalliers gran colp li dona
De ll’arestol sus el costat.
Ab tant ve·us Jaufre sus levat,
E dis: «Cavallier, gran tort as,
Can ferit ne residat m’as,
Pos m’aviatz asegurat.
Pauc a ta fiança durat,
Mout as faicha grant villania.
Laissa·m dormir, per Dieu te sia,
Que ja ves que non puesc durar,
Tal son ai, ni em pes estar».
So dis Simon: «No·i dormiras
Oimais; e se ades no·n vas
Ab ben a ma domna parlar,
Mal gra tieu t’i farai anar».
E Jaufre ab aitant respos:
«Antz er vist, de me e de vos
Cals er plus fort ni plus sobriers,
Pos no·n puesc escanpar estiers».
Ab tant es el caval puiatz
Ez es se ves Simon giratz.
E Simon de gran volontat
Venc ves el ez a·l tal donat,
Que la lansa frais en l’escut.
E Jaufre fer lui per vertut,
Si que no·l poc arson tener;
E va de tal guiza cazer,
C’ab un pauc non es degolatz.
E Jaufre venc totz abrivatz
Sobr’el, que·l vol anar ferir,
Mas Simon, cant lo vi venir,
Escrida: «Cavallier, merce!
Non moira, c’ainsi·m rent a te».
«E si t’asegur de morir»,
Dis Jaufre, «laissar m’as dormir?»
«Oc, tot a vostra volontat,
Que no·us volgra aver tocat
Per aitan con ieu puesc donar».
E Jaufre a·l laissat estar
E deisen, pueis es se colgatz
Aqui, don si era levatz,
Ez aqui es fon adormitz.
E Simon torna s’en maritz,
Son cap clin e totz vergoinos;
E fon deriere totz terros.
E venc el palais tot söau,
Que non fes la meitat d’esclau,
Que avia faitz al eissir.
E·l senescal, que·l vi venir,
Comenset un pauc a sorire
E pres a Brunesentz a dire:
«Domna, fug s’en vostre guerrier,
Que ve·us vengut lo cavallier
E non n’a minga amenat;
Ieu cre que l’aia segurat».
Respont Brunesentz: «Ja, per Dieu,
Vostre seguramentz ni·l sieu
No·l tenra pron, qu’ieu no·l desfasa,
Enans que ja manju ni jasa».
Ab tant respos un cavalliers,
Que fon un d’aquels .vii. portiers,
Que a mil cavallier sot se:
«Domna, si·us voletz, per ma fe»,
Dis el, «ieu l’adurai ades.
Non es tan mal ni tan engres,
Qu’ieu mal grat sieu no·l vos aduga,
Sol Dieus voilla qu’el non s’en fuga».
«Seiner, ja non s’en fugira»,
Dis Simon, «antz vos atendra;
Que s’aghes talent de fugir,
Ja no·s fora tornatz dormir.
E no·l n’adugatz laiamen
Ni no·l fasatz descausimen;
Car mout seria grantz peccatz,
Que mout es pros es enseinatz».
Ab tan respon lo senescal:
«Aisi·m defenda Dius de mal,
Com el se defendra de vos!
E non es tan d’anar cochos,
Que tot de pas no·us en tornes».
E·l cavalliers totz esdemes
Ez es s’en el vergier entratz
Ez aissi con venc abrivatz,
Atrobet Jaufre que dormi,
Ez escrida: «Leva d’aqui,
Cavalliers, que ades morras,
Se denan ma domna non vas!»
E Jaufre non a mot sonat.
«Tot iretz sus, mal vostre grat»,
Dis lo cavaliers, «per ma fe;
E totz venretz a sa merce
De ma domna, non es tan mals;
Que ja Simon ne·l senescals,
Se tot vos an asegurat,
No·us i valran». Et a·l donat
Tal colp, que tot l’a fag sorzir.
E Jaufre, cant si sent ferir,
Leva sus totz eisaborzitz:
«Dieus», dis el, «con son escernitz,
Car anc lassei aquest anar,
C’aisi·m fer e·m ven reisidar.
El a gran dreitz e ieu ai tort,
Car anc n’escanpet meintz de mort,
Pos doas ves m’ac escernit
Ni de fizansa m’ac mentit».
E·l cavalliers a escridat:
«Sus iretz, en villan enflat,
Empachatz, plen de desmesura,
Que per vostra malaventura
Cha entres, que vos es venguda;
Que ma domna s’es irascuda,
Que des menbres vos desfara».
So dis Jaufre: «Non fara ja,
E poiriatz o dir plus jen;
Car qui parla vilanamen
Aqui, on non a nul poder,
Nozer li pot e non valer.
Ez ieu ai ne fort avol grat,
Car vos ai doas ves lassat
Annar, que·m viniatz ferrir;
Ben m’en deu aiso avenir.
E pueis vei que tan gran talen
N’avetz, no·us en penra tan jen
Esta terza, si Dieu m’aiut».
E pres sa lansa e l’escut
Ez es deliuramentz puiatz
E ves lo cavallier giratz.
E·l cavallier, que·l vi venir,
Venc ves el e vai lo ferir,
Si que tota la lansa prisa.
E Jaufre fer el de tal guisa,
Que·l escut e·l bratz l’a passat
E l’ausberc ronput e fausat,
Si que la lansa·l met el cors,
Que mais d’un palm en par defors,
Ez anet en terra cazer.
E Jaufre tira per poder
La lansa, si que la·n a traicha,
Qe non es fenduda ni fraicha;
Puis venc li desus mantenen.
E can vi que tan malamen
Es nafratz, que grieu pot garir:
«Oimais mi lassaretz dormir,
Per mon cap», dis el, «mal grat tieu;
C’aisi consi·t tolghes lo fieu
O t’agues requist o roubat,
M’avias tres ves residat.
Mas oimais non mi faras nausa;
Antz cug que dormirai a pausa,
Que non m’en cal per te gequir».
Pueis desen e torna dormir.
E·l cavalliers es remansutz
Nafratz e jatz totz estendutz
El sol. E·ls escuders amdos
Vengron coren ab los brandos,
Can lo viron aisi cazut,
Ez an lo mes en son escut.
E pueis an l’el palais portat,
On son li cavallier armat.
E Brunesentz, que·l vi venir:
«Aiso non fa jes bon sofrir»,
Dis ela, «antz o fa fort grieu,
Cavalliers, e dic vos per Dieu:
Se d’aquest non prenetz venjansa,
Neguns nom es en ma fiansa;
Car l’onta que aquest m’a faicha,
Me er totz tenps e mal retraicha,
S’aisi n’escanpa ni s’en va».
Dis lo senescals: «Non fera,
Domna, que venjansa·n er presa;
Mas aquest es de tal proesa,
E tan a fer cor e sobrier,
Que ja per sol un cavallier
Non er pres, fe que deg a vos;
Car me e pueis Simon lo Ros
Deroquet e·s feis convenir
Que·l laissasen asatz dormir;
Ez aquest es nafratz, cho cre;
Per qu’eu·s conseill, per bona fe,
Que non la n’envietz sol un;
Car da totz aquels de Monbrun
Uns es uns vos faria aital».
Ella respont al senescal:
«Ben son garnida d’avol gen.
Anon la en .l. o cen
O mais, si mais mestier n’i an;
Tot verai si·l m’en aduran.
E qui de me vol ren tener
Ne en ma cort vol remaner,
An la ades, e tant non fuga
Ni·s resconda c’om no·l m’aduga».
E·l cavallier, can an auzit
C’aisi o ditz, totz a un crit
Son de la sala desendut
E son s’en el vergier vengut,
On an Jaufre dormen trobat.
E non l’an alre demandat;
Mas qui pot avenir primiers,
Pren lo, ez aquo volontiers,
Qui per canbas, qui per costatz
E qui per mantz e qui per bratz,
Que per espallas, qui per testa.
E Jaufre non s’o tenc a festa
Cant s’es residatz e vi·s pres.
«Dieus», dis el, «so quina gent es?
Per vos mi clam, Santa Maria!
Baron», dis el, «per Dieu non sia,
E digatz me quina gent es,
On mi portatz ni que·m queres,
C’aisi m’avetz pres subtamentz!
Es aversier? Oc veramentz,
So cre o dels esglasiatz,
Pueis d’aquesta ora anatz.
Per Dieu e per sa vergen maire,
Anatz», dis el, «en vostr’afaire
E lassatz mi tornar dormir!»
«Aintz», fan cels, «vos er a venir
Denant ma domna ancar’a nueig,
Que·us vendra caramentz l’ennueg
Que l’avetz faitz, e l’esvaizida,
Que ja no·n iretz ab la vida».
Ez en aisi an l’en puiat
Sus en la sala tot armat,
On a trobada Brunesentz,
Qu’es venguda ves el corentz,
Cant lo vi aissi aportar,
Ez a lo faitz aqui pausar.
E Jaufre es en pies levatz;
E fon grantz e ben faisonatz
E d’ausberc ricamentz garnitz,
Que fon clars e beltz e forbitz,
E son elms clars e resplandentz.
Ez estet denantz Brunesentz
En pes, et a·l mout fort garat.
E pueis apres a·l demandat:
«Es vos aquel que tant d’enueig
E tant de mal m’a faitz anueig?»
Jaufre respont: «Domna, non jes;
Anc en luec on hom vos fazes
Enueig, non fui ni serai ja.
Antz vos dic que, si hom lo·us fa,
Que·us en defenda a mon poder».
«Aici non dises vos jes ver:
Non entretz vos en mon vergier,
E non m’avetz un cavallier
Si nafratz que pres es de mort?»
«Domna, vers es, mas el n’ac tort,
Que me levet de mon dormir
E·m venc tres vegadas ferir
De sa lansa sus el costat.
E si m’avia asegurat
Sobre sa fe e convengut,
Pos tot l’ac dos ves abatut,
Que no·m reisides ni·m mogues
Ni mal ni enueig no·m feses.
Mas s’ieu saupes que vostre fos,
E fos dos tantz plus enuios
E plus mal e plus descauzitz,
Ja per me non fora feritz».
Ab aitan Brunesentz respon:
«Per totz los saintz qui son el mon»,
Dis ela, «cant m’escaparetz,
Jamais mon enueig no·m faretz.
E dic vos que, si Dieu m’aiut,
Fort aura en vos bel pendut
O bel orb o bel escasan.
E ja enans non er deman,
Tro que de vos sia venjada».
E Jaufre conoc qu’es irada,
Can l’ausi enaissi parlar,
E pres la mout fort a garar:
Son fron e son col e sa cara,
Que fon fresca e blanca e clara,
Sa boca e sos oils plaisentz,
Clars es amoros e rizentz,
Que·l son entz el cor davallat.
Aissi fon leu enamorat.
On plus la ve, ades li gensa,
Ez ades meintz n’a de temensa
De las menasas que l’au dir.
Ez on plus la ve afortir,
Ades l’a meillor volontat.
E Brunesentz a comandat
C’om ades mantenen lo prenda
E que·l desfasa o que·l penda:
«O lo·m faitz a tal mort morir,
Qu’en puesca mo cor esclarzir!»
E Jaufre respon mantenen:
«Domna, tot a vostre talen
Podetz far et a vostra guisa
De mi; car en vostra camisa
Senes totz autres garnimentz
M’auriatz conquist plus corentz
Que .x. cavallier tuit armat,
Tant vos ai bona volontat.
E s’ie·us ai faitz per non saber
Mal ne inueig ne desplazer,
Vos metesa·n prenetz venjansa;
Que escut ni espaza ni lansa
Non penrai per vos a contendre
Ni per vostre plaizer defendre».
E Brunesentz, cant l’au parlar
Tan jen e tan ben razonar,
Es de sa ira refrenada;
Car amor l’a al cor nafrada
De son dart, si que mantenen
Perdonara son mal talen
A Jaufre, se·l fos bel a far.
Mas per paor de mal parlar
Non ausa son cor descubrir,
E manda c’om l’an desgarnir
E que malas obras en fasa.
Mas per o, si tot lo menasa,
Non vol son mal plus que de se,
Per so que en el conos e ve.
E Jaufre dis: «Domna, per Dieu,
Datz un don e no·us sia grieu!»
Dis ella: «Si Dieus me perdon,
Non auretz de me autre don,
Mas que seretz justisiatz».
«Domna, si donaretz, si·us platz;
Que no·us qier respeig de morir,
Mais sol que·m laisesetz dormir.
Pueis faitz de me vostre plaizer,
Qu’ieu non ai contra vos poder».
Aici respon lo senescal:
«Domna, aiso no·us pot a mal
Tornar. E laissem lo dormir;
Que no·l faria bon aucir,
Tro c’om saicha qui es ni don.
Car mout ome van per lo mon
Querem guerras et aventuras,
Que son ric e de gran naturas».
E Brunesentz fes aparer
Que·l fos mal; mas a gran plazer
So tenc, que·l dis que non l’auziza;
Mas ja neguns e nulla guisa
No·l conseil que l’en lais anar.
«Baron, si me·l voletz garar
Sobre tot cant tenetz da me,
Lo·us laisserai; mais, per ma fe,
Si no·l mi rendetz al maitin,
Jamais m’amistat ni ma fin
Non aura neguns a sa vida».
Fort a la paraula escarida
E fort menasa c’om lo gar.
«Domna, no·us en cal plus parlar»,
Dis lo senescal, a mon grat,
Non vis ome anc miels garat,
Que ben vos dic en ver de plan,
Qu’ie·l gardarai, si que deman
Lo·us rendrai, no·n aiatz paor;
Car non voill perdre vostr’amor».
Dis Brunesentz: «Es ieu lo lais,
E garatz lo ben fort oimais!»
«Domna, fort me fai leu garar»,
Dis Jaufre; «car, si Dieus me gar,
Tant avetz en me de poder,
Que miels mi podetz retener,
Se·us voletz, ab fort frevol fil,
Que non farion d’autres mil
Que m’aguesson estreitz liat».
E Brunesentz a sospirat
E fes l’un regart amoros,
Que non era tant somillos
Jaufre, que tot lo cor no·l saut;
E trasua, mas non de caut,
Antz d’amor, que l’a escalfat.
E·l senescals a comandat,
C’om fasa un lieg aportar
En la sala, pueis fes armar
Cent cavalliers que veilaran
Entorn Jaufre, e que·l gardaran.
E l’autre son s’en tuit anat,
E un servens a aportat
En mieg la sala un tapit.
E pueis a sus un lieg bastit
De coucers e de cobertors,
Que ja no·n cal querer meillors,
Car nulla res anc non fon mentz.
E·l senescal tot bonamentz
Venc a Jaufre ez a·l menat
Al lieg, e pueis a·l demandat
Son nom, ni que quier, ni don es.
«Ieu o dirai», so dis Jaufres;
«De la cort soi del rei Artus.
Per Dieu, no m’en demandetz plus,
Si·us platz, e laissatz me dormir,
Que no·us en puesc ara mais dir».
Ez es se sus el leig gitatz,
Aissi com era, totz armatz
E totz causatz e totz vestitz;
Ez aqui eis fo·s adormitz.
E Brunesentz es s’en intrada
En sa canbra, on es colgada.
Mas non pot pausar ni dormir,
Car amors la ven assaillir,
Que la fai volver e girar
E de son lieg sovent levar.
«E Dieus», dis ella, «que farai?
Con er de quest, si·l amarai?
Oc ben amar, per atrasaig,
Que mon cor m’a del ventre traig
Ez a·m laïns lo sieu gequit.
Que tal turmen la m’a bastit
E tal guerra e tal tenson,
C’ades muer car ab el non son.
Ben soi folla can aiso dic,
Qu’eu d’aquest fasa mon amic,
C’anc mai no·l vi ni sai qui sia.
E ben leu que tenra sa via
Deman o l’autre, se l’agrada,
Can l’aurai m’anta perdonada.
Osta de te aquest coragie,
Que non sai si s’es de paragie,
Que aiso fai ben a garar;
Car si tu volias amar,
Pro·n trobarias de meillors,
De plus ricx e de bellazors,
Que so tenrion az honor;
Qu’el mon non a enperador,
Que non s’en tengues per pagatz.
Mas so qu’ieu dic es grantz foudatz,
C’om ja·n pueisca meillor trobar
Ne que tant fasa a presar.
Non a el ab armas vencutz
Tres cavaliers e abatutz
De ma cort, qu’el mont non avia
Meillors tres per cavalaria?
E non ez bels e ben formatz,
Gen parlantz e ben enseinatz?
Non ai que far de sa ricor;
Ja non voill aquesta lauzor,
C’om diga qu’ieu l’am per riquesa;
Mais lo voill amar per proesa.
Car tals es ricx que non val ren,
Ez als pros vol tota jent ben.
Ez tals es ricx que s’en peiura,
E·l pros creis ades e meillora.
Ez tals es ricx que viu aunitz,
E·l pros es onratz e servitz.
Tals es ricx que non es saubutz,
E·l pros es per tot mentagutz.
Ez tals es ricx qu’es pauc preisatz,
E·l pros es servitz e honratz.
Ez tals es ricx que·s gic mermar,
E·l pros vol s’ades eisausar.
Ez tals es ricx qu’es temoros,
E·l pros es ades coracios.
Tals es ricx qu’es d’avol paraige,
E·l pros eisausa son lignaige.
Tals es ricx qu’es volpiltz provatz,
E·l pros es temsutz e doptatz.
E tal es ricx qu’es d’avol guisa,
E·l pros miels valc en sa camisa
Quaranta ricx d’avol maniera.
E doncx malaventura fiera
Tota domna que don s’amor
A nul malvais per sa ricor,
Car non o fa mas per l’aver.
Mas aquella que·s vol tener
Ab lo pro, ama lialmentz
Ez ab lauzor de tuta gentz;
Per qu’ieu d’aquest no·m partirai,
Que senes dote l’amerai.
Mas ieu non sai jes, per ma fe,
Son cor, s’il s’azauta de me.
Si fa, que assatz en fes parer
Quant dis qu’ie·l puesc mels retener
Nuza, senes totz garnimentz,
Que s’eron ab armas cinc centz.
Ben soi folla, pauc ai de sen,
C’aiso dis per descelamen:
Per so qu’el vol de te emblar;
Vai lo tu mezeisa garar,
C’aici noca puis tu dormir».
Ab tant va·s causar e vestir,
E fora s’en foras issida,
Can la gaicha de lla tor crida,
E la gent levon per la villa,
Que cascuns plain e crida e quilla,
E li borgeis e·l cavallier
Menon estrain dol e sobrier.
E las domnas e las donzellas
Ez aissi Brunesentz ab ellas
Son se prezas el dol a far.
E viratz lor pels deramar
E bater mans e ronper caras,
Que son blancas, frescas e claras.
E levon per la sala tuit
E menon tal crit e tal bruit,
Que Jaufre s’en es residatz.
Ez aisi com enrabiatz
En son lieg leva·s en sezentz.
«E Dieus», dis el, «d’aquesta gentz!
Baron, e que avetz ausit?
Per c’avetz tan gran dol bastit?»
E cascun ab so qu’il tenia,
Va·l ferir. El crida: «Non sia!
Per Dieu, no m’aucisatz, seignor!»
«En fol villan, fill de traichor,
Car mort seretz senes doptansa!»
Qui·l fer ab coltel, qui ab lansa,
Qui ab espaza, qui ab masa,
Qui d’ascona, qui de connasa.
Anc non i ac negun dels cent
Non l’anes ferir mantenent
Un colp o dos o tres o quatre,
C’anc non ausi plus menut batre
Pairolliers ab quatre martels,
Qu’il lo ferion ab coultels
Ez ab espazas per poder.
E Jaufre es tornatz jazer;
E l’auberc, que fort es serratz,
E·l drap, on s’es envolupatz,
An lo defendut e garat,
Que non l’an en nul luec nafrat.
Il lo cujon ben aver mort,
Aissi l’an duramentz e fort
Ferit e machat e batut.
Ab tant ve·us lo cri remansut,
E·l cavallier tornon sezer:
«Oimais no·s cal paür aver»,
Fan cil, «d’aquest que ja s’en fuga,
Que sol non polsa ni remuga.
Süau poden oimais dormir,
Que no·us en cal per el gequir».
E Jaufre estet si süau,
Qu’enten tot can dizon, e au.
E no·s vol moure de paor;
Antz prega Dieu, nostre seignor,
De bon cor, non jes per esquern,
Car esser cuja en enfern,
Tant li son tuit mal conpaignon.
Mas cant li menbra la faison
E la beutat de Brunesentz,
Es se meravillatz fortmentz,
Con pot entre tan mala gentz
Estar nul cors tant avinentz
Ni tan bels ni tan benestantz.
«Mas Dieus sai, que·l a donat tantz
De bon pretz e de bon saber,
Qu’en totas causas a poder
Autresi els mals con els bos.
Ben er donc cel benaüros,
Que s’amor pora gazainar
Ni lla pora nuza baisar.
Mas ieu non la puesc conquerer
Ses amor e ses far plazer,
C’ab forsa non la puesc amar.
E si tot o podia far,
Amors forsada non es bona;
Car qui de bon cor no la dona,
Falsa es e non a durada;
Mas cant d’amdos es altreiada,
Ambedui s’en podon jauzir.
Mais aiso no·m pot avenir,
Qu’ela·m don de tan bon talen
S’amor, con ieu l’am finamen,
Car ella non sap ren qui·m son.
Per c’eu non cre que s’amor don
Az home, se non sap qui sia,
Domna de tan gran cortesia.
Mas s’eu poghes cha remaner
Ab lei, que·l poghes far saber
Mon pretz e ma cavallaria,
Aissi pot esser que l’auria.
Ez aiso non puosc ieu ges far,
Si non volia mal menar
Ves lo rei que·m fes cavallier,
Tro que l’aia de son guirer,
Que tant aurai anat quiren,
Faicha pas o acordamen».
Aissi ab se mezeis parlava
Ez eintz en son cor remenbrava
Los faitz e·ls ditz de Brunesentz,
A tant la gaita subtamentz
Egal de mieza noitz escrida
E las gens del castel resida.
E levon tuit comunalment,
Que neguns son par no·i atent.
E tuit comenson a cridar
E prenon tan gran dol a far,
Con se cascuns vis mort son paire;
Qu’ieu ni autre no·us pot retraire
Lo dol ni·l plor ni·l plant ni·l crit,
Que aquella gent an bastit.
E Brunesentz ab sas donzellas
Son si el dol a far enpresas,
E levon per la sala tuit,
Ez an mout estrain dol mogut;
Car quecx stortz sas mans e sos detz
E fer del cap a la paretz
Ez laisa·s en terra cazer,
Tan autz con es, per gran poder.
Mas Jaufre non s’es pas mogutz
Per tal, c’aissi es esperdutz,
C’ades cuja eser feritz.
Aissi es totz esbalauzitz,
Qu’a penas entent ren ni au
E dis a se mezeis süau:
«Mal estar fa ci, per mon cap.
E si Dieu vol que ja n’escap,
Ni puesc vius de saïn issir,
Antz me lasaria ferir
De .x. lansas per meig lo cors
O peçoiar a menutz tors,
Qu’ieu jamais en lor poder sia,
Car mout son d’avol conpagnia;
Qu’il non son jes omes carnal,
Aintz son diables, si Dieu mi sal,
Que son d’enfern vengut en terra,
Que de nueg menon aital guerra,
Can tota autra gentz deu pausar.
Mas, se Dieu mi vol aiudar,
Non sai m’atrobaran doman!»
Ez ab aitant lo crit reman,
Car grant pessa o an tengut.
E can fo ben tot remansut,
Que non auziras mot sonar,
E·l cavallier se van gitar
Torn lo leig causat e vestit
Ez aqui eis son adormit.
Mas Brunesentz ni dorm ni pausa,
Antz a consirer d’autra causa:
De Jaufre, com aia s’amor,
Car aur ni argent ni ricor
Non presa ves el un denier.
Car anc mais non vi cavalier,
Que tant en son cor li plagues,
Ne per cui tant la destrenges
Amor, con per aquest fasia.
E dis, si pot vezer lo dia
Que sos maritz er atraisaitz.
Mas Jaufre pensa d’autre faitz:
Con puesca de laientz eissir.
E can vi·l cavalliers dormir,
Levet en son lieg en sezentz.
Mais si el saupes veramentz
L’amor qui Brunesentz li porta,
No·l pogron far pasar la porta
Totas las jentz d’aquel castel;
Enantz n’i agra tal masel,
Que n’i agra gran ren de mortz;
Car .x. aitant fogra plus fortz,
Se Brunesentz li des s’amor.
Mas tal fereza e tal paor
A de quella gent qui lai son,
Que ja non cuja la sazon
Vezer, que lor sia escapatz.
Ab aitan es en pies levatz
E vi sa lansa e son escut,
C’om l’ac a un lancier pendut,
E pres o e pueis ten sa via.
Ez enaissi com s’en issia,
El a son caval atrobat,
Aissi com hom l’ac amenat,
Que anc non fon meintz fren ni sela
(Aquesta aventura fon bella);
E poia tot söau e gent,
Pueis eis de laïntz belament.
E cant fon de laentz eissitz:
«Dieus», dis el, «en sia grazitz,
C’ara lor soi si escapatz;
Car anc no·n cujei tant honratz
Eissir, ne ab tant de salutz.
Mas mal m’es, car non ai sauputz
De lla bella domna qu’i es;
Car anc Dieus tan bella non fes,
Ni nulla ren tant no m’agrada;
Mas tant a de mala mainada,
C’om no·s deu entr’els estancar.
Mas si·m volgues s’amor donar
La domna, de cui la gent es,
Totz no·l presera un poges;
Ab sol qu’ela·s tengues ab me,
Ren no·m pogra nozer, so cre».
Aissi s’en vai totz sol parlan.
E Bruneisentz traitz gran afan
En la canbra, on s’es colgada;
Car amor l’a si escalfada
Que non puet dormir ni pausar
Ni faitz mas volver e girar.
Ez ades pensa de Jaufre,
Co·l puesca retener ab se.
Ez a tengut aquest trebail,
Tro que·l jorn venc e la noitz fail,
Que la gaicha desus escrida
E la gentz del castel reisida,
Que tuit escridan a un fais.
Ez anc non fon ni er jamais
En terra per neguna gentz
Levatz tals critz ne tal tormentz,
Car tota la terra resona.
E Jaufre fer e bat e dona
Dels esporons a son caval
E va coren d’amont d’aval,
Que non ten cariera ne via
Ni sap on s’an, ni on se sia;
Aissi es totz esbalauzitz.
Ab tant es remansutz lo critz,
E·l jorn comenset a parer.
E Brunesentz no·s pot tener,
Que no·s leu, e venc en la sala
E fes parvent que fos trop mala,
E demanda del cavallier
Az aquel que troba primier,
Si dorm o si s’es reisidatz.
«Domna», dis aquel, «ben creiatz
En ver, ja no·l veiretz mais viu».
Az aquella fon tant asquiu,
C’a pauc non es enrabiada.
Ez a si sa color mudada,
Que deiseratz que morta es.
Ez a demandat: «So con es?
Qui l’a mort? Cum es avengut?»
E·l senescals a respondut:
«Domna», dis el, «ieu o dirai,
Que ja de motz no·us mentirai:
Anoitz, quant nos fon tuit levat,
Aissi com aven costumat,
Ez el demandet l’aventura.
E si agues la carn tan dura,
Com es fer o acier tenpratz,
Si fora el totz peçoiatz:
Aissi fon feritz duramentz,
Que de colps pres mais de cinc centz;
E ve·l vos en aquel lieg mortz».
«So», dis ella, «m’enoia fortz,
Car enaissi es avengut;
Que si·l m’acses aital rendut,
Con lo·s avia ieu baillat,
Ieu m’en fera ma volontat.
Mas ieu fui folla e musarda,
Car anc lo lassei en tal garda,
Con vo es; que, s’ieu lo m’agues
Ab me de dintz ma canbra mes,
Ara lo·m atrobara viu».
Ab tant venc ves lo lieg de briu,
Que tot mort lo cujet baisar,
Car non pot mais l’amor celar.
E leva·ls draps, e cant no·l vi,
Per pauc de son sen non issi,
C’aissi com forsenada crida:
«Baron, per que m’avetz traïda?
On es lo cavallier anatz?
Per Dieu, mala·n fon enviatz!
E no·us o dic jes per escern;
Que se·l n’avion en enfern
Cent millia diable portat,
Vos lo·m rendretz mal vostre grat;
O per Dieu o per sa vertut
Tuit es per la gola pendut,
Que ja rens no·us en tenra pron».
Cant aquil auzon la razon,
Son torn lo lieg vengut coren.
E·l senescals primieramen
Leva·ls lansols e·l cobertors.
E cant no·l vi, ac tal dolors
E tal oncta e tal vergoina,
Que de totz los autres si lonia.
Ez es as una part gitatz,
Pueis a son vestir esquintatz
Tro aval desotz la ceintura.
«E Dieus», dis el, «qual aventura!
So con pot esser avengut?
Con l’avem enaissi perdut?
Enjanatz nos a malamentz;
Per Dieu, trop sap d’encantamentz
E d’enginc aquest cavalliers;
Que se fos feres o aciers,
Si ll’agran nos tot estendutz:
Tantz colps a anoitz receubutz».
E Brunesentz esta marida
Az una part e plain e crida
E menasa son senescal,
Que cuja ben que per son mal
N’aia·l cavallier enviat.
E dis que: «Fort er car conprat;
Que non i a negun tan fort,
Que ja n’estorça meintz de mort,
Qu’ieu no·l fasa cremar o pendre».
«Domna, ieu no·l vos puesc jes rendre»,
Dis lo senescals, «so veses;
Mas per so car m’en descreses
Ni·us pensatz qu’iei·us n’aia mentit,
Vos farai aquel escondit,
Que vostra cort conoisera».
«Ja, per Dieu, estier non sera»,
Dis ela, «mas que·l mi rendres
Viu o mort; c’aisi fon enpres,
Can ieu lo laissei per garar».
«Domna, e s’ieu non o puesc far?»
«Si·us voletz, metetz i poder».
«Ieu non sai on lo m’an querer,
C’anc mais no·l vi ni sai qui s’es».
«Si·us azauta, vos lo queres;
Que, si m’aiut Dieu ni sos saintz,
Non auretz m’amistat enaintz,
Tro que·l m’aiatz tornat aici
Planamentz on ieu lo·s giqui».
Mout malamentz l’a menasat;
Mais pueis fon aissi adobat,
Qu’el e tuit li cent cavallier
Devon jurar que volontier
Ni ab lor vol ni ab lor grat
Non aion aquel enviat.
E·l senescals deu tot un an
Lo cavalier anar cercan,
Que non deu en luec estancar
Mas una noitz per nul afar,
Si doncs desaize non avia
De preson o de malautia.
E si·l troba, deu l’amenar,
O si non, en prezon tornar
Al cap del an sens tota failla.
E deu se escondir per batailla
Ves cui que l’en voill’apellar,
Que non deu home soanar.
Aissi o juret sobre saintz
E det de bos ostaiges tantz,
Que la domna n’es ben segura;
Pueis fini aissi sa rancura.
E·l senescals lo bon maitin
Vai s’en e ten son dreitz camin
Ves la cort del bon rei Artus
Si tertz, que anc non foron plus,
Saber se ja·l poira trobar.
Ara deven oimais contar
De Jaufre, com s’en va couchos,
Que tan es agut paoros
D’aquella gent, don s’es partitz,
Qu’enquar n’es totz esbalauzitz.
E va s’en ades tant con pot,
Süau es anblan e de trot.
E·l caut es se levat mout grantz,
Per qu’el es tot las e pesantz
E totz greu e totz enuiatz.
Ez aissi el s’en es anatz,
Tro que fon ora de disnar,
Aissi con tercia deu sonar,
Que las jentz cridon per la terra
E menon tal bruit e tal guerra,
Que Jaufre se n’es esperdutz
Ez eis del caval deisendutz,
Que non sap don s’an ne que·s fassa.
Ez estet s’aqui en la plassa,
Tro que·l crit es totz estanquatz.
E pues pueia·s totz enuiatz,
E va s’en tot süau e gentz.
E non ac anat lonjamentz,
Que a un bover encontrat,
Que mena un carre cargat
De pan e de carn e de vin.
Ez estet en mieg lo camin,
Que sperava c’om i passes,
Que a manjar lo solases.
Ab tant Jaufre venc bellamentz
Ez a·l salutat mantenentz.
Lo bovier li rent sas salutz:
«Seiner», dis el, «ben siatz venutz!
Deisendetz per bon’aventura,
Que mout avia gran frachura
De vos e d’autre conpaignon.
E per Dieu no·m digatz de non,
Si·us platz, e disnatz vos ab me!»
«Amicx, grant merces», dis Jaufre,
«Que no·m puesc en luec estancar,
Que mout ai gran cocha d’anar».
«Seiner, per sainta caritat
E per Dieu e per amistat
Vos prec, e per Santa Maria,
Si·us platz, que·m faissatz conpagnia!»
E Jaufre respon al bovier:
«Amicx, per so car m’a mestier
E car conosc que mout vos platz
E car tan jen m’en convidatz,
E per vostre amor, manjarai.
E fe que·us dei, non mangei mai
Tres jorns a, ni non o volc far
Tot per temensa de tarsar».
«Seiner», dis lo bovier, «merces».
E a la lansa e l’escut pres,
E Jaufre es canbaterratz.
E·l boviers es s’en tost pueiatz
Sus el carre, don el deissen
Bon vin e bel pan de formen,
E dos grosses caupons rostitz
E tre panadas de perditz
E de senglar una gran anca.
E s’a bella toailla blanca,
Que estendet sus en un bel prat
On ac un bel arbre foillat,
En que·s podion sotz onbrar
Cent cavalliers a larc estar.
E da l’autra part una font,
Tota la belazor del mont,
De bel’aiga clar’e corentz.
Ez a mes dos enaps d’argentz
Plen de vin sus en la toailla
E pueis tota l’autra vitailla.
E Jaufre anet desarmar
Son cap es apres vai fleisar
Son caval ez a·l lo fren tout
Ez a·l laisat anar tot sout
Per mieg lo prat l’erba passent.
E pueis a lavat mantenent
Sas maintz ez es anatz sezer.
E·l bovier de tot son poder
A Jaufre servit ez honrat.
E cant agron assatz manjat
Pro e gen tro sus a la gauta
De tot so que mais lor azauta,
Jaufre demandet al bovier:
«Amicx», dis el, «de qual mestier
Es vos ni con estatz aici?»
Ez anc lo bovier non menti:
«Seiner», dis el, «ieu sui boviers,
Que deitz de .xxx. cavalliers
A ma domna un alberc far.
Ez ai o faitz apareillar
Al mieltz que sap, et al genses».
«Amicx, ara·m digatz qui es
Vostra domna, fe que·m devetz».
«Seiner, e non la conoissetz?»
«Non ieu». «Aquo es Brunesentz,
La domna dels ensegnamentz
E de bon pretz e de beutat;
Qu’en ella son tuit ajostat
Lo bens, c’on de las autras mentz.
E a de castel mais de centz,
E fe que·us deitz, a·n i tal un,
On esta, qu’apellon Monbrun,
Qu’esquers senblaria d’auzir,
Qui·us volia la fazon dir,
Ni la riquesa qui lai es
De cavallier e de borjes».
E Jaufre estet un petit
En se mezeis, cant ac auzit
Lo bovier enaissi parlar,
Ez au lo castel tant lausar
E la domna sobre que tot;
El estet, que non sonet mot,
Una pessa totz esbaïtz,
E tenc se mout fort per faillitz,
Car enaissi s’en es enblatz.
E ja, tro que·i sia tornatz,
Non aura fort grant alegrier.
«Beltz amicx», dis el al bovier,
«E·m tarze e voill m’en anar».
«Seiner, vos o podetz ben far
E nom de Diu, cam vos er bon,
Que gautz ez alegrier vos don!»
Ab tan leva sus mantenent
E ven ves son caval corrent
E met li·l fren, pueis l’a cinglat,
E ve·l vos aqui eis puiat;
E pren sas armas e vai s’en.
E non ac anat lonjamen,
Que n’es ves lo bovier tornatz,
E dis li: «Bels amicx, si·us platz,
Per Dieu, digatz mi veritat
D’una ren c’avia oblidat,
E no·us enueig!» «Non fara ja,
Seiner, enaintz me plazera»,
Dis lo bovier, «que si saber
O puosc, de tot vos dirai ver».
«Amicx, la vostra gran merce,
Digatz m’o doncs, per vostra fe,
Las jentz per que cridun tan fort!»
E·l boviers escrida: «A mort!
No·n podetz anar, en villan».
E tenc un’ascona el man
E trames la·l de tal vertut,
Que tota·s ronp sus en l’escut,
Que fuec e flama·m fa saillir.
E Jaufre comens’a fugir.
E·l bovier venc apre cridan:
«Per Dieu, en bacalar truan,
No·n podetz la vida portar!»
E pres li peiras a lansar,
Tant con pot, e Jaufre s’en va.
E can vi que no·l consegra,
Es tan dolentz e tant iratz,
Que senpres s’es totz esquintatz,
Ez es ab aquel mal talent
Ves son carre vengutz corent.
Pueis a una conasa presa
E dona sus ab brasa tesa
Tant, tro que l’a tot peceiat
E tot cant a sus escampat.
E quatre bous sobriers e fortz,
Que tiravo·l carre, a mortz.
E Jaufre es se regiratz
Ez es se mout meravillatz
Cant o vi, e pren s’en a rire,
Car enaissi l’a vist aucire
Sos bous ne son carre trencar
Per so, car auset demandar
Del crit, per que leva tan grantz.
Mas ja ben non aura enantz,
Tro c’om la veritat l’en diga,
Qu’estiers non presa una figa
Tot cant a faitz ne cuja far.
Ez aissi pren s’en az anar,
Tro fon ora nona passada,
Que·l crit leva autra vegada
Fors ez esquius e fers e grantz.
Dis Jaufre: «Bel segner pueisantz,
So qui es ni quals aventura?
Poirai trobar ja creatura,
Que m’o voilla dir verament?
Oc; tant o irai ieu querent».
Aissi s’en vai jent ez azaut,
Que non s’en laissa per lo caut,
Per trabail ni per lasetat;
Antz tot lo jorn a cavalcat
Tro al vespre, c’a encontratz
Dos donzels ben encavalcatz,
Que casavon ab esparviers
E menon bracetz e liurers.
E cant viron Jaufre venir,
Van lo·n mantenent aicoillir
E conjauzir ez invidar:
«Seiner, sazon es d’albergar
Oimais, e remanretz ab nos!»
«Moutas merces», dis el, «baros,
Que non remanria per ren».
«Aco», fan cil, «si faretz ben,
Car non podetz plus loing anar,
Per so c’oimais puiscatz trobar
Vila ni castel ne ciutat;
Antz auriatz ben cavalcat
Dotze legas a tot lo mentz,
Longas e largas atrasentz.
E s’ab nos voletz remaner,
Ja non podetz ostal aver,
Que hom de tan bon cor lo·s fasa,
Ni home a cui tan fort plasa
Vostre romaner com a nos».
«E donc remanrai ieu ab vos»,
Dis Jaufre, «pos tant vos sap bon».
«Si Dieus bonaventura·n don»,
Fan cil, «mais vo·n saven de grat,
Que si nos aviatz donat
Cant avetz ni podetz donar».
Aissi s’en prenon az anar
Gent ez azaut e bellamentz,
Gaban e parlan e rizentz,
Tro que·l solleil lor es faillitz.
Ab aitant es levat le critz
Per la terra esquius e grantz,
C’omes e femnas ez enfantz
Ploron e cridan autamentz.
E·ls donzels andos aussimentz
Son s’i enpres ez an cridat,
Con si foson enrabiat
O agueson lor sen perdut.
«Dieus», dis Jaufre, «per ta vertut,
So que pot esser d’aquest crit?
Baron, a qui avetz auzit?
Per que cridatz? Avetz paor?»
«Per Dieu, en bacalar trachor»,
Fan cil, «mala·us paset le col,
Nos vos faren tener per fol».
E l’un a son esparvier pres,
Que non a alre que trases,
Ez a·l en la cara ferit.
E l’autre vi amanoït
Aqui denan se un lebrier,
E pren lo per lo pe derier
E feri l’en de tal vertut,
Que mort lo l’a sus en l’escut.
E Jaufre es se d’el partitz,
Ez il lo segon ab un critz
Menasan: «Ja non la·us garres,
En vilan, fill d’avol pages!»
Ez el s’es adoncx regiratz
E dis lor: «De la m’o digatz,
Baron, que sens faretz, so cre;
E tolletz vos oimais de me,
Que non voill vostra conpagnia».
E ten aitan con pot sa via,
Tro que·l critz es totz estancatz.
Ez aquil son si refrenatz
De lor ira, e mantenent
Apelon Jaufre bellament,
Que torn ab el penre l’ostal.
«Non farai ja, si Dieus mi sal»,
Dis Jaufre, «que mala gent es.
Tot sia vostre cant aves,
Que non voill vostra conpaignia».
Ab aitant ez el ten sa via.
«Seiner, per Deu lo glorios,
Venetz vos recuillir ab nos.
Vos pregam, e per amistat,
Que tornetz, ez en caritat,
E non aiatz paor de ren,
Que tot restaurarem e ben
Lo mal que·us aven ditz ni faitz».
«Baron, toletz vos de mon plaitz,
Que no·m poiria en vos fizar!»
«Seiner, ja no·us en cal doptar,
C’aissi·us prometen lialmen
Mantenensa ves tota jen
Ses enjan o per bona fe».
«Baron», dis el, «ez ie·us en cre,
Pos tant fort m’o aves promes».
E ve·ls vos ajostatz totz tres.
Mas il lo castion mout fort,
Que, se non vol recebre mort,
Ja mais del crit non deman ren;
«E disem o per vostre ben».
Aissi s’en van totz tres ades
Parlan, tro que foron de pres
D’un castel petit ez azaut,
Don li mur son espes e aut,
Tot entorn menut bataillat
E desotz son cau li vallat
Plen d’aiga, on a gran pescier.
Ez ac el pont un cavalier,
Que fasia a un juglar
Lo Lais de Dos Amans cantar;
Ez eira paire dels donzels.
E cant vi·l cavallier ab els,
Ac gautz e venc ves el corrent.
E Jaufre, cant lo vi, desent,
E·l cavallier a·l conzausit:
«Seiner», dis el, «jen m’an servit
Cels que·us an amenat aci,
Que ben a .vii. antz que non vi
Ome estraintz dentz mon ostal,
Que·m plagues tant, si Dieus mi sal».
Aissi n’intron dintz lo castel
Parlan de so que lor es bel.
E cant foron intz el palais:
«Seiner, dignaretz vos oimais»,
Dis lo cavalliers a Jaufre,
«E pausaretz vos, que, so cre,
Non avetz uei gaire pausat».
Ab tant son li donzel entrat,
Que corron Jaufre desgarnir.
En apres il viron issir
D’una canbra una pucella
Avinentz e fresca e bella.
Ez a un mantel aportat,
Ab que Jaufre s’es afublat,
Ez un coisi en que s’apil
De paili obrat mout sotil.
E pueis va de lonc el sezer,
E parleron a lor plazer,
Tro c’on lor dis: «Anon lavar,
C’apareillat es de manjar!»
Ab tant Jaufre es sus levatz,
Ez un donzels fon asermatz,
Que·l a als mans aiga donada.
E la donzella es anada
Ves el, que·l servi al lavar.
«Donzella, non voill soanar
Vostre servisi; que se·l mieus
Vos era ops, si m’aiut Dieus,
Ieu·l vos faria volontiers
E seria vostre cavalliers
En tot loc, on mestier vos fos,
Que no·i atendria somos».
«Seiner, la vostra gran merce»,
Dis ella, «car ben sai e cre
Que pros hom deu gazardon rendre
De servisi, cant lo vol prendre.
E car volontiers lo prenetz,
Conosc que bon cor i avetz
De rendre doble gizardon,
Si·n vezias luec ni sazon».
Aissi s’en son parlan vengut;
A la taula son s’asegut
Cels qui de manjar an talent.
E la pulcella serf mout gent
A Jaufre, ez a·l jent servit
E taillat d’un capon roustit.
E cant agron asatz manjat,
Pron e jent a lor volontat,
Ez hom a la taula levada,
E la donzella s’es entrada
En la canbra per lo lieg far,
Ez a laissiat aqui estar
Son paire e Jaufre parlan,
Que l’anet novas demandan,
On va ni de cal terra es.
«Ie·us o dirai», so dis Jaufres;
«De la cort del rei Artus son,
E mon paire ac non Dovon,
E ieu Jaufre, que vac querent
Un cavallier, que malament
A la cort del rei esvaisida.
E non pretz un diner ma vida,
Si no·m puesc ab el encontrar».
E cant aquel auzi parlar
De Dovon, es em pes saillitz:
«Ara seretz vos ben servitz»,
Dis el, «Seiner, que, per ma fe,
D’un mes no·us partiretz da me,
Tro que ben aiatz sejornat
E de tot mon poder honrat.
Vostre paire fon mos conpaintz
Plevitz e juratz ben .xv. antz,
Ez avia ab me convinentz,
Que s’eu moris primieramentz,
Si lial ere non avia,
Que tota ma terra fos sia.
E s’el moris enantz que ieu,
Que tot cant avia fos mieu.
Ez anc non ac tan d’amistat
Ab nul ome de maire nat.
Per qu’ie·us am mais que ren que sia,
E prec vos per Santa Maria,
Que remanges aici ab me.
E promet vos en bona fe,
C’aissi com un de mos enfantz
Vos amarai, ses totz enjantz,
E·us ferai ab els ereitar».
«Seiner», dis el, «non o puesc far,
Que ja non auria alegrier
De ren, tro que aquel cavallier
Que vauc queren aia trobat;
Ni sejornerai ab mon grat
Mas una noitz en un ostal.
E si no·us o tenetz a mal,
Al bon matin tenrai ma via».
«Amics», dis el, «per Deu non sia;
Remanetz ab me sol un mes!»
«Seiner», dis el, «ja no·n parles,
Que rem no·m poria tener.
E se·m voletz far mon plazer
Ne servir a ma volontat,
No·m retengatz oltra mon grat.
E d’aitant faitz ieu gran follor
E·m malmen contra mon seignor,
Car ja pause ni noitz ne dia,
Entro c’ab lo cavallier sia
E que·m sia ab el conbatutz,
Tro l’un sia mortz o vencutz».
«Amicx, tot a vostre lezer
Vos servirai, mas gran plazer
Mi feras, si remanseses».
«Seiner», dis Jaufre, «non parles,
Mas fatz lo lieg apareillar,
C’ueimais es ora de colcar,
Qu’ieu m’en irai al bon matin».
E·l ricx hom fes aportar vin,
E pueis son s’en intratz jazer
En la canbra, on a plazer
Fon Jaufre servitz ez honratz.
E senpre, can se fon colgatz,
Es se adormitz jent e süau,
Car nulla ren non ve ni au
Que·l fassa nausa ne enueig.
Ez aissi dormi tota nueig
Süau, que ren non a ausit
Del plor ni del dol ni del crit,
C’om la noitz per lo castel fes,
Que tuit se son lassat tres ves.
Mas sus al jorn s’es residatz
Ez es se vestutz e causatz,
E l’ostes es levatz ab el.
Ab aitan vengro li donzel,
Que l’aporton d’aigas als mans
Ez oron que Saintz Jullians
Li don bon jorn e bon levar.
«Barons», dis el, «e Dieus vos gar!
A hom mon caval enselat?»
«Seiner, aintz auretz pro manjat»,
Dison, «antz que·us partatz de nos».
«Non aurai, fe que dei a vos;
Ni per beure ni per manjar»,
Dis el, «ni per nul autr’a far
Non romarai, c’ades non an».
«Seiner, per Dieu vos o deman»,
Dis l’ostes, «e per amistat,
Que de so que i es adobat,
Entrenans sol un pauc manjes,
Que ja no·us en destorbares,
Qu’enantz c’om aia aresat
Vostre caval, auretz manjat».
Ab tant intra per mieç la porta
La filla del seinor, c’aporta
Dos pans ez uns bels toaillons;
Ez apres venc ab dos capons
Jent roustit et apareillatz
Uns escudiers ben enseignatz,
E son vengut denan Jaufre.
E dis: «A manjar m’er, so cre».
E cant ac begut e manjat
Pro e gent a sa volontat
Atant con li plac ni·l fon bon,
Om l’aporta sa garnison,
Ez es se ricamentz garnitz.
E pueis es de laïntz eissitz
Ez a pres de totz comïat.
E ve·l vos el caval puiat,
Que l’ac un escudier adut.
Ez apres a·l dat son escut
E pueis sa lansa la pucella.
Ez a li dit: «Amiga bela,
Dieus mi lais ancara venir
En luec on vos puesca servir,
Que mout volontiers o faria!»
Ez enaissi el ten sa via
E sos ostes ieis s’en ab el,
Ez apres amdui li donzel
En lor palafres cavalcan.
E van s’en enaissi parlan,
Tro que son del castel loniat.
E Jaufre ac en volontat
Que demant del cri, per que·s fa,
Car ben pensa que l’o dira
Sos ostes, pos tant li profer,
E·s cuja que ja mals non l’er.
Ez enaissi ez el anet
Gran pessa que motz non sonet.
E sos hostes a·l demandat:
«Consi anatz aconsirat?
Si avetz consirer de ren,
Digatz m’o, e faretz o ben».
«Seiner», dis Jaufre, «s’eu sabia
Que mal no·us fos, ie·us o diria».
«Ja non m’er mal, antz m’er fort bon:
Qu’estier ejan o tracion,
Non er el mon null’autra res
Qu’ieu per vostr’amor non fezes».
«Ara·m digatz, fe que·m deves,
Veritat, si far o sabes,
Per que cridan aquesta gentz
La noitz e·l jorn tan fieramentz
Ni per que menon tan gran dol;
Fan o forsat o ab lor vol?»
E·l cavallier a escridat:
«En bastart, plen de malvastat,
Vostra mort avetz demandada».
E venc ves el sa man levada,
Que·l cujet anar aregnar.
E siei fill prenon a cridar:
«Tenetz lo, seiner, no·us escap!»
E Jaufre a girat lo cap
Al caval e pres a fugir,
Cant aisels vi ves el venir
Cridan e menasan totz tres.
«Baron», dis el, «aiso qui es?
Aver me degratz desfizat.
Es aiso la gran amistat,
Que·m faretz, si romanc ab vos?
Aiso es rams de tracios,
C’albergat m’avetz e servit
E pueis cujatz m’aver traït
Sentz forfaitz que no·us ai de ren.
Fols est, qui en vostr’alberc ven».
E·l cavalliers en aut escrida:
«Per Dieu, no portaretz la vida!»
E sec lo, tant con pot, coren,
Sos cabels tiran e ronpen;
Tal dol a que no·l pot consegre,
Tant no·l pot encausar ni segre.
E cant o vi, es remansutz
Ez a totz sos vestirs ronputz
Ez agra mort son palafre
Mantenent, si tengues de que.
E cant si fon pron trebaillatz,
Feritz e batutz e machatz,
A laissat aquel dol estar,
Can vi que non pot alre far,
Ez a escridat a Jaufre:
«Seiner», dis el, «tornatz ves me
E non aiatz oimais paor;
Que mon mal cor e ma dolor
E ma ira m’es trespassada».
«Assatz vos trabaillatz en bada»,
Dis Jaufre, «fol me ou dizes;
Car no·n seretz mais de plus pres
Que·us est; mas si re·m voletz dir,
Digatz m’ou, si c’o puesca auzir».
«Aras siner, faitz vos en cha,
Qu’ie·us dirai so que·us plazera,
E d’aiso que anatz querentz,
Vos dirai novas veramentz.
E non aiatz oimais temensa;
Que·us jur ma fe e ma cresensa
E·us promet en ma lialtat,
Qu’ie·us diga de tot veritat
De so que·m sabretz demandar;
E ja no·us cal de ren doptar».
Doncs tornarai ieu», dis Jaufre,
«Ves vos, pueis vos en bona fe
Me prometetz que·m conseilletz
E que ensegnas me metretz
Del cavallier que tant ai quist».
«Seiner», dis el, «o ieu, per Crist».
E Jaufre es vas el tornatz;
E can si foron ajostatz,
Dis lo cavallier: «No·us sia mal
So qu’ieu ai faitz, se Dieus vos sal;
Que per la fe que deitz a Deu,
Tant m’es mal e estraintz e greu,
Cant aug l’aventura retraire,
Que si era mos fils o mos paire,
Si volria ieu qu’il fos pendutz.
E per so, si·m sui irascutz,
Seiner, no·us sia miga fer».
E Jaufre respon li: «Non er;
Mas si·m sabiatz dir lo ver
D’un cavallier que vauc querer,
Ves qual part lo poria seguir,
Ja no·m sabriatz novas dir,
De qu’ieu tan vos sapes de grat».
«E qui es?» «El a nom Taulat».
«Taulat?» «Oc, aço veramentz».
«E per qual ops l’anatz querentz?»
«Aco·us dirai ieu volontiers:
Tant es orgoillos e sobriers,
Qu’en la cort del rei venc l’autr’ier
Ez aucis la un cavallier
Senes forfaitz que non avia,
Sol car a son manjar servia
Al bon rei ez a la raïna.
E det li tal per la petrina,
Que denan lo l’abate mort,
En que fes vilania e tort
E grant orgoill e grant folor.
Ez ieu quis al rei, mon seignor,
La batailla d’el e de me.
E det la·m, la sua merce,
De que·l detz grazir e lausar.
Mas el me dovria blasmar,
Si non faitz aquesta batailla,
E dic vos ben, sens tota failla,
Que jamais lo reis non veirai
Ni gautz ni delieç non aurai,
Tro que·m sia ab el conbatutz
E que l’uns se renda vencutz,
E tro c’aia lo ver auzit,
Per que las jentz levan lo crit».
E·l cavallier a respondut:
«Seiner», dis el, «se Deus m’aiut,
Trop vos es mes en gran afan,
Car vos aquest anatz cercan,
Que aço es un cavalliers
Totz le pior e·l plus sobriers
De qu’ieu anc mais ausis parlar;
C’al mon non cre c’aia son par,
Tant esquius ni tant estrunat,
Ne que tant aia gazainat
Ab armas per cavalaria».
Jaufre respon: «Es el so sia;
Que s’el era dos tans plus fortz,
Ja tro el o ieu sia mortz
O vencutz, pausa non aurai;
Que, si es fortz, ieu o verai.
E tolletz vos de son lausar,
Que aiço nom m’a ren que far.
S’es pros, ab el s’en anara;
Mas ja per tant non remanra,
Que, s’ieu puesc, no·l venda l’orgoil
Que fes en la cort de Cardoil».
«Seiner, Dieus vos en don poder,
Que ben vos dic: se conquerer
Lo podetz, mais auretz conquist
Que cavallier que aia vist».
«Seiner, laissem aiço estar,
Mas si·l me sabetz enseinar,
Faitz o tost e no m’o tarzes!»
«Seiner», dis el, «vos vo·n ires
Uei tot jorn per aquest camin,
Que non trobaretz pan ni vin,
Castel ni villa ne ciutat,
Ni nul home de maire nat.
E cant er sazon d’albergar,
Podetz vos, si vos platz, pausar
Sus en la bella pradaria.
E deman, aintz que mietz jorn sia,
E vos venretz en una plaina,
On a una rausta montaina.
Ez al pe veiretz un castel
Azaut e jent bastit e bel.
E defoiras e vos veires
Tendas tendudas mout espes
E cabanas e paveillons,
On a cavalliers e barons,
Que son ric e de gran afar,
Ez er vos per el a passar,
Mas a neguns non sonetz motz!
E cant los auretz passatz totz,
El castel entratz mantenen,
E per neguna ren viven
Tro el palais non estanques!
E desendetz, cant la seretz,
E laissat l’escut e la lansa,
E non aiatz de ren doptansa!
E pueis intratz vo·n en la sala
E veiretz la (de qu’es grantz tala)
Un cavallier nafrat jazer
En un lietz, es al pe sezer
Una domna jona, mout jenta,
Irada, ploran e dolenta.
Ez al cap set una veilarda,
Que·s prenon del cavalier garda.
E non aiatz de ren temor,
Mas sonatz la domna maior
E menatz la az una part
E digatz c’Augiers de Cliart
La·us tramet (qu’ieu ai nom aisi,
Mas ben a .viii. antz que no·m vi)
Que·us diga del crit veritat.
E cant vos o aura contat,
Vos sabres de Taulat on es,
Que ja enans non trobares
Home qu’alre vo·n voilla dir,
Si donc non vollia morir.
Ni ieu non vos aus ren dir mais,
Que tal ira n’ai e tal pantais,
Cant ne parle ni·n aug parlar,
C’ades mi vol lo cor crebar».
«Seiner», dis Jaufre, «gran onor
Me avetz facha e gran amor,
Car aissi m’avetz adreissat.
E si·us en pogues rendre grat,
Voluntiers o farai, per Dieu.
Voletz mi mais ren dir?» «O ieu;
Vos prec que tornetz albergar
Ab me, si Dieus ve lais tornar».
«Seiner», dis Jaufre, «Dieus o don,
E ja no vos dirai de non,
Qu’ieu torn ves vos penre l’ostal,
Sol Dieus me defenda de mal».
«Ar anatz per bonaventura,
Que·l seiner, qu’en tot a dreçura
Cant es el mont, e sap e ve
Los mals e·l be, vos las ves me
Tornar, e per sa pietat
Abata l’orguel de Taulat».
Ez ab tant el se part d’aqui.
Ez Augier, aitant com lo vi,
No·s mou, antz se plora mout greu
E·l siegna e·l comanda a Dieu.
E Jaufre va s’en totz cochos,
Totz alegres e totz joios.
Tal gautz a e tal alegrier
De so que l’a contat Ugier,
Que·l cor l’en es un palm levat.
E Jaufre a tant cavalcat
Tot jorn, tro que fon vespre bas,
Que sos cavals es auques las.
Ez es vengut en un bel prat
E deissent e pueis a fleisat
Son caval ez a·l tout lo fren.
E pais de l’erba que·l reven
Lo cor e·l refresca e·l reviu.
E cant ac pascut un gran briu,
Jaufre puia e ten sa via,
Que non pausara, tros que sia
Al castel, e c’aia trobat
Qui·l diga novas de Taulat.
Ez aissi anet tota nueig
Tro al jorn, que a vist lo pieig
E·l castel e las albergadas
E las tendas mout grant e ladas;
E vi·ls cavalliers bolegar,
Que comenseron a levar.
E ac gautz, c’anc no·n ac maior;
E fer e dona per vigor
A son caval dels esporos
E vai s’en aissi totz cochos,
Tro que fon vengut en la ost,
E passa s’en, ez aquo tost.
E tuit l’an mout fort esgarat,
E disen: «Pauc a sejornat
Est cavallier, so fai parer;
Fort cochos ven son mal querer;
Ben a cavalcat tota noitz
Per son dan e per son enoitz».
E Jaufre au ben et enten
Que dison, mas non fes parven
Que·ls ausis ez es s’en anatz
Tant qu’el castel s’en es intratz.
Ez a garat tot en viron,
E vi tanta bella maison
E tant soliers mout ben obratz,
Mas non lai a home trobatz,
Femna ne nulla creatura,
Si obratz no·i fon en penchura.
Aissi regaran ten sa via
Las bellas obras que vezia,
Tro que fon el palais vengutz.
Ez es mantenen desendutz
Ez a son caval aregnat,
La lansa e l’escut pausat.
E pueis a garat denan se
A l’un corn del palais e ve
Una porta obrada·n flors
E pencas de moutas colors,
Mout azauta e mout jen cuberta,
Ez estet un pauc som uberta.
Ez es s’en lai vengut tot jen
Ez enpeis la, pueis intra s’en.
E vi la un lietz, non ren plus.
Ez un cavallier jac desus
Nafrat, e jagon li denan
Doas domnas, que per senblan
Son mout marridas ez iradas,
Que lor gautas an apiladas
En lor codes e sospiravon
Mout sovent e lagremavon.
E Jaufre venc ves la maior:
«Domna», dis el, «per grant amor
Vos prec, si·us platz, e per merce,
Que parletz un petit a me».
Ez ella leva mantenen:
«Seigner», dis ella, «parletz jen,
Per Dieu e per Santa Maria!
Per aquest cavalier no·s sia,
Que jatz nafrat en aquel lieg;
Car lonc tenp a, non ac delieg
Ni gautz ni alegrier de ren».
«Domna», dis Jaufre, «aquo ben;
E prec, si·us platz, que·m escoutes:
Augiers de Cliart sa·m trames,
Per so que·m digatz veritat,
En cal luec trobarai Taulat,
E que·m digatz novas del crit,
Que tan soven aurai auzit».
E cant Jaufre l’ac domandat,
«Seiner», dis ella, «veritat
Vos dirai de so que·m queres.
Mas, si·us platz, saber voil don es
Ne que sai es vengut querer».
«Domna, ie·us en dirai lo ver,
E ja no·us o tarzarai plus.
De la cort soi del rei Artus,
Que m’a de novel adobat,
E soi vengut querer Taulat,
Que fes una gran desenor
En la cort del rei, mon seinor;
Que feri, denant la raïna,
Un cavalier per la petrina,
Si c’a sos pes l’abatet mort.
E pueis dis autament e fort,
Si que totas las jentz l’auzi,
Que cad’an o fara aissi,
Per son enueig e per son mal,
Al jorn de quella festenal.
E ieu voill m’en ab el conbatre;
E si·l puesc venser ni abatre,
Se Dieus mi dona tant d’aisina,
Enviar l’ai a la raïna
A Carduol, que, a son talent,
Prenda de l’anta venjament».
E la domna plora mout greu
E respont: «Bel seiner, per Dieu,
Si Taulatz fes tant grantz sobriera,
Non es jes aiso la primiera,
Que gan ren en a d’autres faichas:
Moutas armas a del cors traichas
A grantz orguel ez a gran tortz,
E mout cavaliers pres e mortz,
Don moutas domnas son maridas;
E moutas pucellas faisidas
E mout enfant azorfanat
E mout regne deseritat.
D’un an non auria retraig
La meitat del mal qu’el a faig».
«Domnas», dis Jaufre, «s’el es mals
Ni orgoillos ni desloials,
A son enemicx fai amor,
Car orgueltz ausit son seignor,
E cant l’a pauc e pauc puiat,
El prent tot ensems un esclat
Tal que jamais non levara.
Per que, si·l trob, non remanra
Que non veia qu’en poirai far.
E si·l me podetz enseinar,
Fatz o, car mout l’aurai cercat,
E faretz mi gran amistat».
«Seiner, ben lo·us enseinerai»,
Dis ella, «mas contar vos ai
Lo gran erguel e·l gran pecat,
Qu’el fai, e la gran malvastat
D’aquest cavaliers, qu’es aici,
Que a negun jorn non pren fi.
Quar el volria mais morir
Que aquesta angoissa soffrir.
Que son paire l’aocis a tort
E az erguel, e cant l’ac mort,
Donet az aquest de la guerra
E tolc li gan ren de sa terra
Ez aucis li mout de sa gentz.
Ez el nafret tant malamentz
Ab lansa per mietz la petrina,
Si que de tras per mietz l’asquina
En fes un palm e mietz eissir.
E pueis fes l’en aici venir
En sa maison, on l’a tengut
.Vii. ans aura, si Dieus m’aiut,
Az aquest primier San Joan,
Ez a cada un mes de l’an
Es laiamens martirriatz.
Que cant es guerit e sanatz
E de sas plaias revengutz,
E Taulat es aici vengut
E fai a sos serventz liar,
E pueis fa·l aquel pueg puiar,
Baten ab unas coreiadas.
E cant es sus, son li crebadas
Sas plagas denant e detras,
Tant es encalanat e las;
E pueis torna en recaliu,
E ve·us a quina dolor viu».
Es ab aitan Jaufre respon:
«Domna, per tos los saintz del mon,
Mout a aici feira ventura!
Meraveillas ai con o dura
Lo cavalliers tan longamens!
Ara·m digatz de quellas gens,
Que lai fora son albergat,
Qui son, si·n sabetz veritat».
«Seiner», dis ella, «si sai ben,
Ja non en mentirai de ren.
Tuit son cavalier, que son pres
De Taulat, qui·ls a totz conques
Ab armas per cavalaria;
E non i a un que non sia
Seiner de castels tres o quatre.
Que·s venon aici conbatre
Per est cavalier deliurar,
Mas anc negun non lo poc far,
Ni ieu non ai jamais fiansa
En cavaliers ne en speransa
Que·l desliure, mais que Galvan;
Car tuit li trabail e l’afan,
En que l’autre son fadiat,
Son leu per aquest acabat;
Car el confont los orgoillos
E fai socors als besoinos».
«Domna», dis Jaufre, «ben creiatz,
Tro qu’ieu me sia fadigatz,
Mon seiner Galvan no veira.
Mas digatz, cora ci sera
Taulat? Toletz vos d’autre plaig».
«D’uei en .viii. jorn per atrasaig
Ci er, senes tota faillensa,
E fara far la penedensa
Al cavallier que jatz nafratz,
Que de sas plagas er sanatz.
E s’adoncs çai voletz tornar,
Poretz lo ben aici trobar,
Pueis diçes que tant l’avetz quist».
Jaufre respon: «Domna, per Crist,
Be·l volria trobar enantz,
Car aquest terme m’es un antz
Tant ai de lui gran volontat,
C’ades ci seria ab mon grat».
Ab aitant la domna respon:
«Seiner, se Dieus e fe m’aon,
S’a vos es loncx, a me es breus
Le termen, ez esquieus e greus.
Qu’enantz ci er qu’ieu non volria,
Per que, se jamais no·l vezia,
Grant onor m’auria Dieus faicha
E de mout gran cativier traicha.
E doncs non es jes cominals,
S’a vos es bon ez a me mals
Son venir, car anc nulla ves
No·l vi, que irada no·m fes».
«Domna, ancar en seretz jausenta»,
Dis Jaufre, «s’anc en fos dolenta,
Car le meu gran dreitz e·l seu tortz
E sos ergueil l’abatra mortz».
«Seiner», dis ella, «Dieus o don;
Que ben dovria per razon
Ueimai sos ergueilltz remaner,
Car totz tenps n’a faitz son poder».
Aissi an longamentz parlat,
Ab atant Jaufre a demandat
On poiria Taulat asperar.
«Seiner, aqui·us n’er az anar»,
Dis la domna, «don ier mougues,
Car aici non atrobares
Qui·us aus de nulla ren servir,
Si donc non volria morir».
«Ez aiso con? Digatz m’en ver!»
«S’a Taulat venia a saber,
Que ça·us agues om albergat,
Per mort auria enviat».
E cant Jofre o a auzit:
«Pos enaissi es establit,
Domna», dis el, «tornar m’en ai.
Mas be·us convenc, qu’ieu ci serai
D’uei en .viii. jorn, ses tota failla,
Garnitz, asermat de batailla.
Mas antz que prena comïat,
Si·us platz, me diretz veritat,
Per que la gent cridon tan fort,
Ni per que lor es mal de mort
Qui del crit lor demanda ren».
«Seiner, aco·us dirai ieu ben:
Mout o fan per bona razon,
Car aquest que jatz en prison
Nafratz, es lor seignor carnals,
Ez es lor agutz tant lials,
E tan bons e tant enseinatz,
Per que cascuns n’es tant iratz
E tant n’a quecx son cor marrit,
Que per s’amor il fan lo crit;
Sabon que soffre gran afan.
Per aquo devon tener tan,
Tro que Dieus per sa gran vertut
Lor aia lor seinor rendut.
E can neguns o au retraire,
Tal dol a que, s’era sos paire,
Si·l volria el aver mort.
E dic vos que no n’an jes tort;
Que los amava finamen,
E fasia lor o parven,
C’anc non fes a negun sobriera,
Tan era de bona maniera.
A cascuns tenia razons
Altresi als mals com als bons.
E per aiquo tuit comunal,
Grant e petit e bon e mal
Son dolentz e trist ez irat.
Ez ai vos dicha veritat
De so que demandat m’aves,
E si mais nulla ren voles
Qu’ieu diga, aiquo farai ben».
«Domna», dis el, «non voil mais ren,
Mas oimais a Dieu vos coman».
E part se d’aqui ab aitan,
Pueis eis del castel mantenen,
Iratz e plen de mal talen,
Car cel que quer non pot trobar.
E dis que ja non vol tornar
A son oste, que·l n’a pregat,
Tro qu’aia·l cavalier trobat,
Per cui s’es aitant trabaillatz.
Aissi ez per la ost passatz,
E laissa·l camin per on venc,
E vi un carrairon que tenc
Ves un bosc espes e foillut.
«Per aici», dis el, «son tengut
Calsque jentz qu’en aquest bosc son,
Que i an lor abitacion.
Ez irai ab els albergar,
Car atrasaitz an que manjar,
Car ses aquo non podon viure».
E va s’en, ez aquo desliure
Per lo carrairon mout viatz.
E cant se fon ben enboscatz,
Garda e vi en lo camin
Una veilla desotz un pin
Que i ac; e stet acoudada,
E fon pelosa e ruada,
Maigra e sicca plus que lina.
E cant vi Jaufre, sol no·s dina
Moure, mais que dreiset son cap,
Que ac maior, senes tot gap,
D’una orca de dos sestiers,
E·ls uels tan pauc com un deniers,
Lagrimoses e grepoillatz
E tot en torn blaus e machatz.
E las ceillas grans e cregudas,
E lauras grosas e morudas,
E longas eç amplas las dentz
E tan rossas com aurspimentz,
Que l’eisson de foras tres detz.
Ez ac en la barba peletz,
E los grinons loncs et canutz,
E·ls brases plus secs que pendutz,
Las mans plus nigras que carbon;
E·l mursel e·l front e·l menton
Negre e ruat e fronsit,
E·l ventre enflat e fraisit,
Espalas corbas ez agudas,
E las cuissas seccas e nudas,
Que no·i a mais la pel e l’os;
E·ls genoils reganatz e gros,
E las ganbas secas e longas
E·ls pes enflat ez grantz las onglas,
Si que non pot portar sabata.
Ez ac elmusa d’escarlata,
Tota de sebelin orlada;
E tot entorn son cap liada
Saven’ac prima d’un folleil,
Ab que son estreitz siei capeil,
Que l’estan ensus erisat.
Ez ac un mantel acolat
D’escarlata ab pel d’ermini,
E bliaut de cendat sanguini
E camisa de ric camsil,
Blanca e prima e soutil.
E Jaufre a la saludada,
Cant la vi, e mout fort garada
Sa faison e son lait senblant.
Ez ella, can lo vi denant,
Dis li: «Cavallier, que faras?
Torna t’en aitant con poiras!»
«Domna», dis Jaufre, «non farai;
Ja per aitan non fugirai,
Entro que veia ben per que».
«Tu t’en pentiras, per ma fe»,
Dis ella, «s’ades non o fas;
Que cant volras, ja non poiras;
Ja non tornaras sens gran dan
E ses ira e ses afan
Tal con de mortz o de prison».
«Domna», dis Jaufre, «e so con?»
«Vai enantz, que ben o veras».
«Ara voil», dis el, «ce·m digas,
Si·us platz, quinas gentz sai estan».
«Cels que trobaras t’o diran».
«Ara·m digatz de vos, qui es!»
E la veilla leva en pes:
«Tu», ditz ella, «o pos vezer».
E lasset son mantel cazer.
Ez ac una gran lansa d’aut,
E tenc en la man per lo caut
Un moscail ab que s’adus vent.
«Dieus», dis Jaufre, «a vos mi rent!
Qui vi anc mais aital figura
Ni tant estraigna creatura?»
«Per mon cap, peior en veiras»,
Dis la vieilla, «can torneras,
Se, per ton peccat, vas enant».
«Ja no remanrai per aitant»,
Dis Jaufre, «que tot tenc a vent
Cant mi disses, ez a nïent».
Ez ab aitant part se d’aqui
E pueis anet tant, tro que vi
Una glesia asatz petita,
On servia un saintz ermita
Autar de Santa Ternitat.
Ab tant un cavalier armat,
Aitant negres con es carbons,
E sos cavals d’eisas faiçons
E sa lansa e son escut,
Venc ves Jaufre per gran vertut.
E vai l’aqui mezeis ferir,
Aisi con venc, per tal azir
Qu’el e·l caval a mes el sol.
E Jaufre ac ancta e dol,
Car enaissi era casutz.
E leva con apercebutz
Ez aiqui mezeis trais lo bran
E venc ves el per mal talan.
Cuida·l consegre denan se,
Mas jes no·l troba ni no·l ve,
Ni sap vas cal part s’es anatz,
De que s’es fort meravillatz.
Ez a garat d’amont d’aval
Ez anc cavalier ni caval
Non vi, ne nulla creatura.
«E Dieus», dis el, «cal aventura!
On es est cavalier tengutz?»
Ez es ves son caval vengutz,
E mantenent, cant fon puiatz,
E·l cavalier venc abrivatz,
Totz apareillatz de ferir.
E cant Jaufre lo vi venir,
Es autresi apareillatz
E venc ves el totz abrivatz,
Tant co·l cavals lo pot portar.
E van si tan grantz colps donar,
C’amdui son a terra vengut.
E Jaufre leva per vertut
Tost e deliuramentz en pes,
Totz iratz e fels ez ingres.
E venc son escut abrassat
Ves aquel, que l’a derocat,
Mas no·l troba ni·l ve ni l’au
Ni ve carriera ni esclau,
Per on deia esser tengutz,
E fon iratz ez esperdutz.
«Dieus», dis el, «con soi escernitz!
Con s’en es aitan leu fugitz
Est cavaliers, no sai ves on;
Trobarai ja on se rescon?»
E va gardan d’amont d’aval.
Pueis es tornat ves son caval
E pueia. E cant fon puiatz,
E·l cavalier venc abrivatz,
Siblan e ploran e brugent
Con fouzers cant de ciel desent,
E va·l ferir sus en l’escut
Jaufre, si que l’a abatut.
E Jaufre fer lui autressi,
Que l’escut e·l cors l’esvaisi,
Ez anet en terra cazer,
C’anc arçons no·l poc retener.
Pueis venc ves el totz esdemes,
Mas no·l troba, c’anatz s’en es.
E vi el sol jazer la lansa,
Que l’ac messa per mieg la panssa.
«Santa Maria, on es anatz
Aquest diable, aquest mal fatz?»
Dis Jaufre, «con ja l’ai passada
De la lansa una brassada
Per lo cors e l’ai faitz cazer,
E no·l puosc trobar ni vezer?
Anc hom non fes mais aital guerra!
Ieu non sai si·s rescon sotz terra,
O ves cal part s’en es fugitz.
Per vos me clam, Sains Esperitz!»
Ez anc tan tost non fon puiatz
En son caval ni asermatz,
Que·l cavalier lo venc ferir,
Si que a terra lo fes venir.
E que·us irai alres parlant?
Qu’enaissi o a tengut tant,
Tro que·l sollel e·l jorn failli.
Ez anc cant fon a pe no·l vi,
Mas cant era puiatz, tornava
E·l feria e·l derocava.
E Jaufre per malanconia,
Dis que jamais non puiaria,
Mas que tot a pe s’en ira,
E que jamais non puiara,
Tro que sia a la capella.
E met la lansa sotz l’assela
Pueis pren lo caval per lo fren.
Ab atant lo cavalier ven
A pe per mout mala mesura,
E la nueitz fon nigra ez oscura,
Si c’a penas lo pot chausir
Jaufre, mas que·l senti venir,
Ez a messa el sol la lansa,
Puieis trais lo brant, don a fiansa,
Ez estet lo scut abrasat.
E·l cavallier a·l tal donat,
Aissi con venc totz esdemes,
C’a pauc en terra non l’a mes
E dell’elme fes fuec eissir.
E Jaufre ez l’anatz ferir
Sus en l’elme per mal talen,
Que tota l’enspalla·n deissen
E de l’escut l’una meitat.
Mas fort a petit enansat,
Car senpre fon sanat e pres,
Que disseiras que ren non es,
Ne no·i par que l’aia tocat.
E·l cavalier a·l tal donat,
Que tot lo fes estaboisir,
Si qu’al genoil lo fai venir.
E Jaufre leva mantenen
E fer lo si que tot lo fen
La testa tro intz en las dentz;
Mas mout si fon sanat corentz,
Qu’atan tost co·l bran n’a mogut,
Par que no·l aia colp ferut.
Mout se conbaton malamentz
E mout se feron diramentz
De las espazas per vigor,
C’om non pot triar lo meillor.
Car Jaufre lo part tot e·l fent,
Mas aqui mezeis se reprent.
E·l cavalliers no·l pot nafrar,
Mas sovent lo fai trabucar.
Tant lo fer duramentz e·l bat,
Que non a cuissa ne costat,
Ni bratz ni canba qui no·il doilla.
E per tant non cujetz qu’el voilla
Ricrere ni atras tornar.
Ne·l cavalier no·l gic anar
Un pas enan, tant non es pros,
Que no·l torn atras mais de dos,
Tant lo fer durament e fort.
C’anc non ausi hom meintz de mort
Tan grantz cops d’espaza ferir,
E per ren no·s volon partir.
E can son della spasa las,
Ez il se coron penre as bras.
E cai l’uns e pueis l’autre apres;
E feron de puing e de pes
Per pietz, per costatz e per caras.
Anc non cre que vis hom encaras
Tan gran batailla ni tan fera.
E·l bon om qu’en la gliesa era,
O a tota noitz escoutat,
Car a sa mala volontat
Li tolun pausar e dormir:
No·l volon laissar ni gequir.
Leva·s e vai sas armas penre,
Cellas ab que se deu defendre
Del diable e de sa mainada:
Estola ez aiga seinada,
La cros e·l cors de Jesu Crist.
Pueis venc ves cels qui son requist
Tota la noitz tan malamen,
L’aiga gitan, sos salms dizen.
E·l cavalier, qui·l vi venir,
Part se d’aqui, pres a fugir
Tan con pot, autament cridan.
E leva·s un aureges gran
De pluia, d’auras e de trons.
E·l bons hom dis sas orazons
E sos salms ez a Jaufre pres
Ez a lo en la glesia mes.
E·l caval no a oblidat
Jaufre; antz l’a ben estuiat
En una maison gent e ben,
Ez a·l donat civad’e fen
E fa li lieg de bella pailla.
E pueis deslasa la ventailla
Ez a desarmada sa testa.
E cazon folzers e tenpesta
Tota la noig, e plou e tona
Tro al jorn que l’esquella sona,
Que·l bons hom vai matinas dir,
Ez a faitz Jaufre desgarnir.
E cant ac bonament cantat,
Desvest se, pueis a demandat
A Jaufre, don es ni que quer.
«Bel seiner, ja celat no·us er:
De la cort soi del rei Artus,
Si ai ben quist .viii. jorntz o plus
Un cavalier c’a nom Taulat,
Que fes una grant malvestat
En la cort del rei l’autre jorn.
A trobar l’ai antz que m’en torn
Ab mon voil, c’aissi o convinc
Al rei mon seiner can chai vinc».
«Amics, ja no·l te cal cercar
En sa, car non se pot passar
Hom ni femna, petit ni grantz,
Ni fes, passatz a .xxx. antz».
«Ara·m digatz, seiner, per Dieu,
E no·us enueig ne sia greu,
D’aquest cavalier veritat:
Qui es que tan fort se conbat
E tant m’a requist malamentz?»
«Amicx, ieu t’o dirai breumentz»,
Dis lo bons hom, «mas non sabres,
Cant vos o aurai ditz, qui es.
Car el non es jes cavallier,
Aintz es lo maier averser,
Qu’en enfern abite ne sia.
E fes l’i ab nigromansia
Venir la maire del jeians,
Una viella esquiva e grans,
Maigra e sicca e ruada;
Non sai si la·us avetz trobada».
«O ieu, signer», so dis Jaufres.
«Amicx, ar ascoutatz con es:
La veilla avia marit,
Un jaan mal e deschausit,
Que a tota esta terra morta,
Tant com una jornada porta,
Chai e lai, aval ez amont,
C’om no·i pot trobar ren del mont,
Mas buscajes e pradarias,
Erms e roizes e malas vias.
Si o a mort ez asermat,
Que tuit l’ome s’en son anat
E fugit per las autras terras,
Que non podon soffrir las guerras,
Que lor fasia aquest jaantz,
Car ren no·l garia denantz.
Mas cant venc un jorn, fon anatz,
Non sai on, e venc si nafratz,
Que a cap de tres jorntz fon mortz.
Non era tan mal ni tan fortz,
Que non s’encontres a peor.
E la veilla ac grant paor,
Cant vi que mortz fon son maritz,
De se e de sos filz petitz
Ques avia, que no·ls presesson
Las jentz e que no·ls aucisesson.
E fes ci ab encantament
Venir aquest, c’aissi·s defent
Aquest pas ez aquesta via
Que, per nulla ren c’al mont sia,
Non pot passar hom natz de maire.
Ne vos non o feratz, bel fraire,
De mil antz, s’ieu non sa·us aghes
Ab las armas Jesu Crist mes.
Car nula res no·s pot defendre
Ves aquestas ne res contendre;
Car aquel que las a ab se,
Sol qu’en Dieu aia bona fe,
Nulla res no·l puet pueis dannar.
E se neguns o cuja far,
On plus sobriers er e plus fort,
Aintz sera confondutz e mortz.
Car me an aici defendut,
Que nulla res non m’a nogut,
Enemicx, bestia ni jaantz,
Oimais a ben .xxiiii. antz.
Aisi a la veilla noritz
Josta me sos enfants petitz,
E l’enemicx aici estat
.Xxx. antz ez aquest pas gardat,
Si que anc nonqua poc intrar
Nuls hom, per ren que poges far.
E son s’en i moutz asaiatz,
Que l’un son mortz, l’autre tornatz.
E·ls enfantz son d’aqui eissitz,
Que son grantz e fortz e noritz
E son se pres a mal a faire,
Que anc non fon peier lor paire
Que aquil son, ni plus tensutz.
Mas l’uns es mezel devenutz
Ez es si partitz de son fraire.
C’una maisons li fes sa maire,
Non sai don, ab encantament,
Mas mout lo vai vezer sovent.
E ar i es sos fraire anatz,
Marritz e dolentz e iratz;
Que lor dis hom que mort l’avia
Un cavalier, non sai qui sia,
Car anc ren no·n demandai plus,
Mas aitant que del rei Artus
Lor ausi dir, qu’i es mogutz;
E non saben on s’es tengutz.
Ez aquel va per tot queren,
Que·l cuja venjar veramen;
E Dieus, que el mont a poder,
Lo defenda per so plazer».
«Seiner, be·s defendra, so cre»,
So li a respondut Jaufre,
D’el», dis Jaufre, «a mon viaire.
E ja no·l calgra tan mal traire
Del cavalier anar cercar,
Car plus prop lo pogra trobar.
Qu’ieu ai desfaitz l’encantamen
E·l mezel mort certainamen,
E dirai vos consi ni con».
Pueis conta·l tota la razon,
Consi la femna ques ploran,
Per Dieu, que·l rendes son enfan,
Que·l mezel ne portava pres,
E la vilania que·l fes;
E com l’autre mezel tenia
La pulcella que tolt’avia
Al cavalier, que la menava,
E con en son lieg la fforsava
E co·s conbatet malamentz.
Ez apres del encantamentz,
Que l’autre mezels l’enseinet,
Co·l desfes e con s’en anet
Tota la maison ab la testa,
Que gitava lams e tenpesta;
E com deliuret los enfantz,
Que·l mezel, que tant era grantz,
Fasia sancnar ez oucir,
Que·s cujava el sanc garir,
Car aissi l’era enseinat.
Tot lo a mot a mot contat,
Si con avetz denantz auzit,
Que de ren non l’en a mentit.
«Amicx», dis lo bons hom, «no·t pes,
Digas mi aqui qui·t trames».
«Seiner, aventura, que·m mena».
«Dieus don, si·l platz, que be·us en prena»,
Dis lo bons hom, «per sa douçor,
Que mout ai de vos gran paor,
Que·l jaantz no·us trob al tornar».
«Seiner, si vol, ben o po far»,
Dis Jaufre, «que non fai temensa;
Que en Dieu ai ferma crezensa
Ez el poder ques el m’a dat,
Ez el mieu dreitz e·l sieu pecat,
Que·l rendrai recresut e mort,
Que·l cor mi sen certan e fort».
Dis lo bons hom: «Oc, si Deu platz.
Amicx, anatz sus e lavatz
Vostras mans ez anatz manjar,
E pueis pensatz de vostr’afar!
Tornatz vos en, mentre que·us les,
E mentre que·l jaantz no·i es!»
«Seiner», dis Jaufre, «e so con?
Gitatz me de vostra maison?»
«Non ieu, amicx, ma, per mon cap,
Paor ai, se·l jaantz o sap,
Que cha venga e vos en traga».
«Ja ieu noca vesta mai braga»,
Dis Jaufre, «cant ja m’en traira,
Aitant con viu mi trobaira,
Ni porai d’espaza ferir!
Mas si·us platz, que·m voillatz souffrir,
Qu’ieu m’estia aci ab vos
O a present o a rescos
Sol .viii. jorntz, que non ja mais re,
Amor mi faretz e gran be.
Car adoncx m’en er az anar,
Que no·i poiria plus estar;
Que aquel jorn, sens tota failla,
Farai ab Taulat la batailla,
Qu’enaissi o ai convengut,
E si puesc, sera atendut».
«Antz, auretz sai enantz a far»,
Dis lo bons hom, «si Deus mi gar.
Mas pos Dieus sai vos a trames,
Aitant con vos star ci volres,
Cho que chai es no·s er vedat,
Aintz er vos partit per meitat».
«Seiner, la vostra gran merce!»
«Amicx, non rendat grat a me,
Mas a Dieus, que·ns o a trames».
Tant sejornet aqui Jaufres
Tro que .viii. jorn en son passat.
Ez al uchem pren comïat
De son oste, mas tota via
L’a demandat que si·l venia
Lo nemicx, con o poiria far,
Con s’en poiria desliurar.
«Amicx, ja no·us dotetz en ren,
Que ja no·us fara mal ni ben,
Ni o pot far, que·us en tornes.
Mas cel Dieu, que tot lo mon fes,
Vos gart da las mans del jaan!»
E son se partit ab aitan.
Vai s’en Jaufre ez el reman,
Que·l seina soven ab la man
E·l comanda a Jesu Crist,
Ez aiquo aitant con l’a vist.
Pueis entra s’en e vai cantar
Una messa sus a l’autar
Per Jaufre de Sant Esperit,
Que Dieus lo defenda e·l guit
Del jaan, se·l ven a plazer.
E Jaufre vai s’en per poder,
Vivatz ez eisernidamentz,
Aissi con cavallier valentz.
E non a longamentz anat,
Qu’il vi venir esfellenat
Lo jaan ab una pulcella,
Que portava de sotz s’aisella,
Aissi con fera un enfant,
Plainen ez autament cridant:
«Acorretz mi, Santa Maria!»
E fon rauca, que tant avia
Cridat, qu’a pena pot fornir
Sa paraula ni esclarzir.
E son estrasat siei cabel,
Qui lusiron contra·l solel,
Ausi con fa fins aurs brunitz,
Que sai e lai son espanditz.
E sos blizautz es coissendutz
E denans e detras ronputz.
E siei oil clar, jen faissonatz,
Son un pauc gros, tant a ploratz.
E tortz sos deitz e bat sas mans:
Anc mais non ausi cristians
A nulla ren tant gran dol far.
E pres ves Jaufre a garar,
Aissi co·l vi ves si venir,
E pren a cridar ez a dir,
Aissi con pot, mout umilmentz:
«Franc cavaliers, plen d’ardimentz,
Acorretz az aquesta lassa,
Que nulla ren non sap que·s fassa:
Tant sui marrida e caitiva,
Car mout m’enuoia, car soi viva!»
E Jaufre a·l caval girat
Ves ella, que n’ac piatat.
E pueis met se l’escu denant
E la lansa, pueis ven brocant
Ves lo jaan per gran vertut,
Ez escrida: «Si Dieus m’aiut,
Don mal sers, mala la toques
La pulcella, laissatz la ades!»
E·l jaantz, quan lo vi venir
Aissi garnitz per grant azir,
A la lassada mantenen,
E venc ves un arbre coren
E va·l penre per una branca
E tira, e l’arbre s’aranca.
Ez enantz que l’agues levat,
Jaufre venc ez a·l tal donat
De la lansa, c’una brasada
L’a denans per lo pieitz gitada:
D’anbas partz l’a tot esfrondat.
E·l jaantz a l’albre levat
Ez a lo·n ferit malamentz,
Mas no·l conseguet fermamentz,
Que tut l’agra per mieg partit.
E aissi com eisaboisit,
Que ren non ve ne sap on s’es,
Aissi l’a tot en terra mes
E·l caval estet acropitz.
E Jaufre ez en pes saillitz
Mout tost; pueis met la man al bran
E vai ferir sus al jaan
Un pauc desobre la centura
Ab la spaze, qu’es fort e dura,
Que ben n’a mais d’un palm portat
De la carn ab tot lo costat,
Si que·l cor li pogratz vezer.
E sanc ies en per tal poder,
C’a penas se pot conssel dar
Ni non pot sus l’arbre levar.
Mas Jaufre vai si fort ferir
Del puig en l’elme per azir,
Qu’el sol lo mes tot estendut,
Si que tot lo sen a perdut,
Que non au ni ve ni enten.
E·l sancs totz vius, clars e coren
L’eis per las nars e per la boca,
Ez anc no·s mou plus d’una soca.
E l’espaza es li salida
Del puig e la pulcella crida:
«Acoretz li, Santa Maria,
Per aquesta marrida·us sia!»
E met s’el sol en abausos,
Sos brasses estendut en cros,
E met l’a terra e prega Dieu,
Sospiran e ploran molt grieu:
«Seiner, que per nos a salvar
Morist e·t laisest clavelar
En cros et garist Danïel
Dels leüns e·l filtz d’Israel
De las mans del rei Faraon,
Jonnas del ventre del peison
E Noe de peril e mar
E Susana de lapidar,
Deffendes aquest cavallier
Ez a me donatz so qu’ieu qer!»
E·l jaantz es vengutz ab tan
Ez a levat del sol lo bran
E cuja venir ves Jaufre;
Mas tant es fenitz que non ve
Ne·s pot moure, ez es casutz
En la plaina totz estendutz.
E Jaufre es se renenbratz
Ez es mantenen sus levatz.
Pueis venc ves lo jaantz corens,
Qu’el vi el sol jazer adens
Tot estendut, e tenc en man
La spaza e non jes en van,
Aintz la tenc estreitz e calcat;
Qu’enantz i ac assatz poignat
Jaufre, que torre la·l poghes.
Ez cant vi c’aissi es conques,
Tol li·s pes e laisa·l estar.
E la pulcella va·s gitar
Als pes de Jaufre mantenen:
«Seiner, cinc cent merces vos ren,
Car aissi m’avetz deliurada».
E Jaufre a la sus levada,
Que l’a aqui eis conoscuda.
«Pulcella», dis el, «Dieus aiuda!
Con es de vos? Con es aici?»
«Seiner, ieu dirai ben consi:
Ma maire me menava ier
Per deportar en un vergier,
Aissi con soven se sol far.
E cant nos en deghem tornar,
Nos vim venir aquest jaan.
E pres mi per mout mal talan
Ez a·m tro aici aportada.
Mas Dieus e vos m’a ben gardada,
Que non m’a de mon cors onida».
«Santa Maria en sia grazida»,
Dis Jaufre, «que m’a faitz venir
En luoc, on vos poghes servir!
Ara·m digatz de vostre paire,
On era, ne vostre dos fraire».
«Seiner, en la forest casar.
Mas mout mi faitz meravillar
De mon paire, co·l conoissetz,
Ni per que tant a Dieu graetz,
Car m’avetz servida enaissi;
Que anc mais, ce·n menbre, no·us vi».
«Pulcella, ancara non a gaire
Que vos ez Ugiers, vostre paire,
E vostre dos fraire ensement
Me servis ben a mon talent
En vostr’ostal est autre dia».
«Bel seiner, beneeta sia
La ora que vos i vengues,
C’anc servisi ni ben vos fes».
«Pulcella, ar podetz saber»,
Dis Jaufre, «qual pro pot tener,
Qui voluntier ser tota jen;
C’uns hom gizardona per cen.
Non sap hom qui va ne qui ven,
Ni cant a mal ni cant a ben
Ne que l’es ades a venir.
Per que fai ades bon servir,
O d’acoilir o de parlar,
O de son aver a donar.
Ez a cel qu’o fa esta jent,
Ez a cel que·l servisi prent,
Esta laig si no·l gizardona,
S’era coms o maiers persona».
«Seiner Jaufre», dis la pucella,
«Si·us platz, ara·m digatz noella,
Quina ventura cha·us adus?»
«Pulcella, no·us demandetz plus
De novas, car trop ai a far
Ez ai gran paor de tarzar.
Assatz vos dirai veritat,
Cant ne serem alegorat».
Ab aitant va·l caval cenglar,
Pueis piega e a·s faig donar
L’escut e la lansa ensament.
E pren la pulcella tot jent
Ez a la denan se portada;
Que ja per el non er laissada,
Tro l’aia a son paire renduda,
Que lla cuja aver perduda.
Aissi s’en vai cochosament
Ves lo castel de mantenent,
On jai nafratz lo cavalier,
A cui auria gra mestier
Secors; que vengutz es Taulat
Ab sos serventz, que l’an liat
Las mans estreitz detras le dos
Quatre bacallar grantz e gros,
Que an grantz quatre correiadas
De cour de cer menut nodadas,
Ab que·l baton e fan puiar
Lo puog, aissi con solon far,
C’aissi lo an set an tengut.
Ab tant l’an traiç fora tot nut,
Pueis l’an al pe del pueig menat,
E quecx a sos bratz reversat,
Que s’apareillon del ferir.
Ab tant viron Jaufre venir,
Mout tost, davant se la pucela.
Fan cil: «Aquest porta novela,
De que que sia, a mon seignor,
C’aissi cavalca per vigor».
E Taulat es sus en l’angarda
E vi Jaufre, cant se regarda
Qu’es als quatre serventz vengutz,
Ez es s’en corren desendutz,
E venc ves Jaufre per saber
Que ven aitant cochos querer.
«Cavallier», dis el, «saver voill
Cal sobriera ni cal orgoill
T’a faitz en ma terra intrar:
Deissen e vai te desarmar,
Que totz tenps estaras mais pres!»
«Seiner, non farai», dis Jaufres,
«Trop vos volletz un pauc cochar;
Laissatz me un pauc razonar.
Per cest cavalier soi vengutz,
Que dovia esser batutz.
E prec vos per enseinament
E per tot vostre causiment,
Que·l laissetz per amor de me,
Si·us platz, e faretz i merce.
E s’anc fes ves vos malvestat,
Erguell ni guera ni foutat,
Tot enaissi s’en tornera
Con vostra cort conossera».
Apres a Taulat respondut:
«Ieu cre», dis el, «se Dieus m’aiut,
Que tu aias perdut ton sen,
C’aissi as parlat vilanamen
Ni dizes c’on aquest te renda.
Assatz as forfaitz c’on te penda,
O c’om t’aucia a mala mort».
«Seiner, vos i fariatz gran tort»,
Dis Jaufre, «qu’eu non ai ditz ren,
Qu’eu deia enuiar, mas ben.
E ja per tant non laisserai
Que no·us o diga ancara mai
Que·l cavallier non aucisatz,
E que per amor lo·m rendatz,
C’ueimais l’avetz trop trebaillat».
«Vai, villan, trop t’ai ascoutat!
Deissent e vai te desguarnir,
E si non, pres ies del morrir.
Ez aquela pulcella sia
Dels escudiers, car era tia».
«Seiner», dis Jaufre, «non er jes;
Car mout me seria mal pres,
S’era als escuders liurada.
Antz sera ma força mermada,
Qu’eu non porai del bran ferir,
Qu’ieu la lais forsar ni aunir».
«E con? E vols t’ab me conbatre?»
«Oc, antz que·m lais aunir ni batre
Ne esta pulsella forsar».
«Ara vols tu t’ancta doblar»,
Dis Taulat, «que, si Dieus m’aiut,
Pueis aurai al col mon escut,
Non escaparas ab la vida».
«Mouta menassa ai auzida
Ab aquesta», so dis Jaufre,
«Mas, per mon cap, vos dic, so cre,
Lo cavalier vos er a rendre;
E cuig vos ben l’ancta car vendre
C’al rei Artus fazes l’autr’ier,
Que·l ausises un cavallier.
Mas ara sai ieu veramentz,
Que mais d’erguell e de non sentz
A en te, qu’eu non aug retraire.
E non o podetz celar gaire
Que mout m’avetz fort menasat.
Ez eu o ai tot escoutat
E sufert tant com voletz dir;
C’aissi pot hom fol enfollir;
Cant hom on plus fort s’omelia,
Ades li creis mais sa follia
Ez ades s’en orgoilla plus.
Mas, fe que dei al rei Artus,
Cui am e tenc per mon seignor,
Oimais no·us portarai honor,
Que pro·us ai essaiat ab ben
Ni vos blandiria de ren;
E s’est mal, mal evetz trobat».
Az aquest mot respont Taulat:
«Cavalier, mout as pauc de sen;
Que tu ja saps ton esïen
Que meillors .v. cen cavalliers
Que tu non iest, e plus sobriers,
Ai ab armas pres e conques».
«Ancui para», so dis Jaufres,
«Non o metan tot en parlar,
Mas si·t vols, va te tost armar,
E veian que Dieus en volra;
Que ja enantz ben no·m ira,
Tro que·m sia ab te conbatutz,
Que l’un sia mortz e vencutz».
E Taulat respont ab erguell:
«Ja autra garnizon non vuell,
Mas sol mon escut e ma lansa;
Que tant te vei d’avol senblansa,
Que ja no·m voill per te garnir.
Antz, si·t vols, n’i fai set venir
Aitals con tu iest, totz armatz!»
«Cho», dis Jaufre, «so es foldatz,
Que te conbatas desgarnitz:
Ben pars orgoillos a totz ditz.
Mas tot enaissi con volras,
Te conbatas, si en cor o as;
O si non, vai te rendre pres
Al rei Artus, que ça·m trames.
C’una d’aquestas t’er a far,
Tol ti oimais de menassar!»
Ab tant Taulat s’es irascutz
Ez es ves un sirvent vengutz:
«Aporta·m», dis el, «mon escut
E ma lansa, si Dieus t’aiut!
Vai, aitant con poras, coren
E digas az aquella jen,
Que la foras son albergat,
Que vengan un malaürat
Vezer morir ab colp de lansa;
Que l’escut, l’auberc e la pansa
Li vuoll a un cop esfrondar,
O si non, vuell ja mais portar
Armas, ni far cavallaria
Ni de domna aver seignoria».
E·l sirventz es d’aqui mogutz
Ez es s’en en la ost vengutz
Als cavalliers que fan gran dol
Per lor seignor que Taulat vol
Far puiar l’angarda batent.
Ez aissi con venc mantenent
Dis lor: «Baros, anatz vezer
Un caitiu qu’es vengut querrer
Sa mort, que mos seiner o manda,
Al pe del puig en mietz la landa!»
E pueis part se aitant con pot,
Ez intret el castel de trot,
On troba las domnas ploran
Mout fort e lors cabels tiran.
E pres la lansa e l’escut,
Que vi az un lancier pendut,
E vol s’ent tornar mantenen,
Cant la domna maier lo pren:
«Amicx», dis ella, «digatz me,
E non m’en mentatz, per ta fe,
De quellas armas que vols far,
Que tant corren te vei portar?»
«Fe que deitz a la vostr’amor,
Domna, port las a mon seignor».
«Ez a que ops, si Dieus te gart?»
«Per un vilain fol e musart,
Que s’es vengut ab el conbatre.
E si·l voletz vezer abatre
O aucir, venetz çai ades,
C’anc mais non fon de mort tan pres».
«Dieus», dis la domna, «lo·n defenda,
Ez a te, si·l platz, car o venda,
Car aissi parlas folamentz,
Car aiso ez aquel veramentz
Qu’ier a .viii. jorn çai vi venir,
E non vol del convent mentir.
Santa Maria·l gart de pena;
Ez a Taulat, c’aissi·s malmena,
Don de malaventura tan,
D’ira, d’angoisa e d’afan
E de trabail e de dolor,
Con ieu quier a nostre Seignor».
Ab tant es vengutz lo serven
A son seinor, lai on l’aten.
E pres l’escut e pueis la lansa;
C’en son orgueill a tal fiansa,
Que non vol son auberc vestir.
Ez a escridat: «Vien morir,
Vilan, tu que sai es vengut!»
E Jaufre es ves el mogut,
Cant aisi s’ausi escridar,
Tant co·l caval lo pot portar.
E fon iratz, que de feunia
L’es doblada sa gailardia.
E Taulat venc de l’autre part,
Peier que lions ne liepart,
E va·l ferir per tal poder
Jaufre, que no·l poc retener
Sella ni cengla ni petral,
Que tot o trenca e vai a mal,
Que ab tot l’a en terra portat.
E Jaufre a·l tal cop donat
Sus en la pena de l’escut,
Que totz lo l’a fraitz e ronput,
Que l’escut e·l peitz e·l costat
L’a tot esvaisit e passat,
Si que la lansa n’es passada
De l’autra part una brasada
E contra terra l’a cosit.
E las gentz cridon a un crit:
«Verges dona, Santa Maria!
Abaisatz en aquesta dia
La felonia de Taulat
E l’erguell, que trop a durat!»
E Jaufre leva tot corren,
Pueis trais l’espaza mantenen,
Ez es s’en ves Taulat vengutz,
Que jaç el sol totz estendutz
Espandat en luec d’un grapaut.
E crida, tan con pot, en aut:
«Cavallier, per amor de Dieu
Non mueira, que mout m’esta grieu!
Vailla·m Dieu e Santa Maria,
Que mortz soi per ma gran follia».
«Non est ancara», dis Jaufre,
«Mes enantz que·t partas de me,
O diras en ver, ab mon grat,
Car trop a tos orgueill durat
E deu ben oimais penre fin.
Que tu cujavas oi matin
Qu’el mont non agues cavallier
Tan fort d’armas ne tan sobrier.
E pros eras tu veramentz,
Mas trop regnavas malamentz,
Car trop te donavas d’orguell,
E Dieus non l’ama ni l’acuell.
E tu potz o ura vezer;
Qu’ieu non son jes de quel poder
C’ab armas sobrar te degues,
Si Dieus aïrat non t’agues.
Mas per ta grant malaventura
T’a sufferta la desmesura,
Que fezes al bon rei Artus,
E no·l platz que te·l soffra plus,
Qu’en la cort del rei mon seignor
Es dels bons cavalliers la flor
Del mont, tuit eleitz e triat.
E cil que son a tort menat,
Son per cels a dreitz mantengutz
E li orgoillos confondutz.
Car Dieus l’a pausat per dreitura,
Ez en aitant con le montz dura,
Non a rei que tan ben la tenga;
Qu’el non cre plazer ni lausenga
Ni vol vilania escoltar.
E qui ab el vol gueroiar,
Non o pot durar lunguament;
Que ja tant non ira gaudent
Qui·l vol gueroiar ni aunir,
C’a merce no·l fason venir
Aquil de la Taula Redonda,
Sol que sotz terra no·s resconda.
Car aquil an la seinoria
De tota la cavalaria;
Ez aquo ez del mont la flors.
Ez ieu non soi jes dels meillors,
An soi un novel cavalliers;
Que non a jes dos mes entiers
Que·l rei Artus m’a adobat.
E Dieus tot per la malvastat
Qu’as aquest cavalier fasias,
Qu’en ta prison nafrat tinias,
Fes te en la cort del rei aunir
E me en aquel punt venir;
Que tant t’ai jorn e noitz seguit,
Che mon coraje n’ai conplit.
De luein t’es aquest mal vengutz:
Moutas vetz ez hom confondutz
Per so de que garda no·s pren;
Lonc tenps auras anat queren
So qu’as en pauc d’ora trobat.
Conoisetz, que mal as reinat?»
«O ieu, seigner, e clam merce,
Que prenatz segurtat de me;
C’aissi·m rent en vostra preison
Con vencutz e con mortz que son».
Dis Jaufre: «Ab me trobaras
Merce, pueis demandada l’as,
Mas iras t’en, c’aissi o voill,
Al bon rei Artus a Carduoll,
Lai on el es, rendre per pres;
Car l’ancta no·t perdon ieu ges
Del rei, mas lo mal que m’as faitz
E·l trabail que per te ai traitz,
Te perdon, aco·t faitz saber;
Que del re non ai jes poder,
Car lo rei es seinor de me
E penra venjança de te
Per honor e per seinoria».
«Seiner, aissi co·t volras, sia»,
Dis Taulat, «que no·i met content;
Mas tot sia a vostre talent
E a merce de mon seignor
Lo rei, a cui Dieus fai honor.
Seiner, faitz m’un meje venir,
Que puing en ma nafra garir,
Aquel que·l cavallier garia,
Que mout a bona maïstria,
E mout es sos sentz naturals;
Qu’el mont non cre qu’en sia aitals,
Ne que tan conosca de plaga
Ne mieltz a garison lo traga».
«Ja», dis Jaufre, «per San Tomas,
Enantz d’aqui non levaras,
Ne veras metje, per mon grat,
Tro que aias quite clamat
Al cavaliers qui es aqui;
Ez a los autres autresi,
Que de ta prison sion sout
Ab tot l’arnes que tu l’as tout».
«Seiner, a vostra volontat
Faitz d’els e de me», dis Taulat,
«Car vostre es totz mos pouders,
Mos cors, ma terra, mon avers;
Que de tot vos don seinoria,
Que so qu’en volres far, faitz sia».
E Jaufre a sa spaza mesa
El fuere ez a la sua presa,
E vol en d’aitan desgarnir.
Pueis a faitz lo metje venir,
Que l’a la plaga regardada,
D’aiga e de vin blanc lavada.
E pueis an l’en un lieg colgat
Ez a l’en al castel portat.
E Jaufre a faitz desliar
Lo cavalliers e deliurar
E·ls autres denan se venir.
E pueis fes a totz convenir
C’al bon rei Artus s’en iran
Ab lor seinor, e portaran
Taulat tro denan lo rei sia,
Que prenga de la vilania
Qu’en sa cort fes sens desfisansa,
A son plazer dreit e venjansa.
«E contatz li la desmesura
Que fasia sentz forfaichura
Az aquel cavallier souffrir,
E com l’avia faitz languir
Aissi en sa prissons .vii. antz,
E con era ses erguell grantz,
E con ieu l’ai vencut e pres
Ab armas, ez az el trames!
Ez anatz li vos proferer,
E si·n vol negun remaner,
Servetz li tant co·l plazera,
Que mout honrat servir li fa,
E mout es sa cortz cara e bona,
E mout largament serf e dona;
Tant es adreitz ez enseinatz,
C’om non pot d’el partir iratz,
Aissi sap gen e grat servir.
E anc non l’ausi hom mentir:
Aissi atent so qui coven,
Que non promes anc nulla ren
Que voluntiers no l’atendes,
Per que de tot es mon a pres».
E·l cavalier son se rendut
A Jaufre, ez an convengut
Que tot so que lor dis faran,
Que ja sol mot non pausaran,
E mais, se mais en vol querer,
Cascuns en fara son poder.
Dis Jaufre: «Alre non voil dir».
Ab aitant vol se d’els partir,
Cant le seiner dels cavalliers,
Qu’era de Taulat presoniers,
Li venc denans mout humelment:
«Seiner», dis el, «a vos mi ren,
Me e mos homes e ma terra
Per far contra totz homes guerra;
Que jent o avetz gazainat,
Que de tal luec m’avetz gitat,
On ai a ma forsa vescut;
Car tant i ai de mal agut,
Que mais mi valgra mort que vida.
Anc mais non cre que fos ausida
La dolor ne la passion,
Qu’ieu ai tracha en la prison,
On Taulatz m’aura tenut tan,
E ses forfaitz petit ni gran,
Que no l’avia de ren faitz;
Mas Dieu e vos m’en avetz traitz».
«Seiner», dis Jaufre, «ieu non quier
De vostre deliurar logier,
Diner ni terra ni honor,
Mas que·us n’anetz a mon seinor
Lo rei Artus, que sa·m trames,
Ez az el ne rendetz merces
Vos e tuit aquil cavallier».
«Aquo farem mout volontier»,
Dis el cavallier, «mas, si·us platz,
Seiner, vostre non nos digatz,
Que saber voill de cui diren
Al rei Artus cant lo veren,
Que m’a de prison deliurat
Ni a vencut ni pres Taulat».
«Seiner, qui·us demanda de me,
Digatz li qu’eu ai non Jaufre».
«Jaufre, seiner?» «Oc veramentz.
E digatz me per entreseintz
A Quex, que l’orgueill baserai
El primier luoc on lo veirai,
De la vilania que·m dis;
Mais li valgra que s’en giquis».
E·l cavalier dis e coven
A Jaufre qu’el lo dira ben
Al rei e a Quex so que·l manda;
En apres a Dieus lo comanda.
E Jaufre a puis demandat,
C’om l’aduga tot enselat
Un palafre per la pulcella,
A la filla d’Augier, la bella,
Que·l jaantz en menava presa,
A cui la tolc per sa proesa.
Ez aqui eis de mantenen
Il an faitz son comandamen,
Car mout lo volon obesir
Ez a totz son plazer servir.
E Jaufre pueia la pulcella
E pueis ten son camin ab ella
Totz sols, ses autra conpaignia;
Que ja non aura ben tro sia
La don lo jaantz l’a moguda,
E l’aia a son paire renduda.
E pueis tenra ves Brunesentz,
On es sos cors e son ententz.
El camin s’es mes per on venc.
E Taulat, aissi con convenc,
Rent als cavaliers garnimentz,
Que anc nulla res non fon mentz:
Caval, escut ni garnizon,
Que non renda atrestan bon
Com so que avian perdut.
E quant tot lor o ac rendut,
Meton·s tuit ensems en la via
E son vengut a .xj. dia
A Cardoil, on lo rei s’estava
Privadamentz ez escoutava
Una pulcela que·s rancura
E·s clama d’una desmisura,
C’uns cavalier li fai a tort,
Que la gueroiava per mort
E l’a touta tota sa terra.
E non puet mais sofrir la guerra;
Car non l’en a miga laisat,
Mas un castel pauc asseiat,
C’aura tro a .viii. jorn rendut,
Que aissi o a convengut.
Ez a·l mestier que lo atenda,
Si non troba qui la defenda,
E ven al rei querer secors:
«Seiner rei Artus, de pretz flors,
Ez aiso dison totz le mons,
C’om de vos non va fadions
De secors ne de vostra aiuda.
A vos soi per socors venguda,
Per so car m’a mout gran mestier,
Que·m bailetz, si·us platz, cavalier,
Tal que·s conbata per mon dreitz
Ab cel c’aisi·m ten en destreitz,
E que·m bailetz tot le meillor
De vostra cort, c’ab lo peior
L’aura a far, que si’al mont».
Ab aitant lo reis li respont:
«Pulcella, si Galvan ci fos,
El s’en anara ben ab vos,
O Ivans o·l filtz de Dovon,
Mas neguns d’aquels non ci son.
E pero, si chai n’a negun
Que volges aver tant d’estrun,
Que s’en volges ab vos anar,
Gran lausor pogra gazanar».
Ez anc neguns non sonet motz.
E la pulcela vezen totz
Escrida: «Cavaller, no sia!
Per Dieu, no m’en torn a faudia!
Non sia esta cort desmentida,
C’om diga que m’en torn fallida!»
E neguns non a mot sonat.
Ab tant viron venir Taulat
En un lietz garnit ricament
Entre dos palafres mout gent.
Ez entorn son tuit li cinc centz
Si garnitz, que ren non fon mentz,
Que totz son de novel vestitz
E de novas armas garnitz.
E·l cavallier es totz primiers,
Qu’era de Taulat prisoniers,
E vai s’als pes del rei gitar:
«Seiner, cel que deinet baisar
En terra per nostr’amistat,
E receup lo colp el costat,
Don tuit siei enemicx son mort
E siei amicx sal ez estort,
Vos don gautz e·us cresca honor,
Aissi con a tot le meillor,
Que jamais sia ni anc fos».
E·l rei respon: «E Dieu sal vos,
Amic, e cels qu’ab vos ci son,
Que tant veç qui son bel e bon.
E vuoll saber quinas gent es,
Ni on anatz, ne qui queres,
Ne quin hom es aquest nafratz».
«Seiner rei, aiso ez Taulatz».
«Taulat», dis lo rei, «e so con?»
«Seiner, Jaufre, lo filtz Dovon,
L’a conquist per cavallaria,
Qu’a ma domna es a vos l’envia,
Que prendatz de l’anta que·us fes,
Aital venjansa con volres».
«Ai Dieus!» dis lo rei, «Sancs Sperit!
De Jaufre, con a ben servit
E de mon mal guerier honrat!
Amicx, digatz mi veritat,
On lo laisest ni on lo vist?
Era sans?» «Oc, seiner, per Crist,
Ez alegres e delichos
Con cavalier honratz e pros
E con cel en cui non faill ren.
Antz ne pot hom mais dir de ben
De sol el que dels autres totz,
Que no·us en mentiria de motz.
Mas ja a me no·l cal lausar,
Qu’als faitz es a las obras par,
Seiner reis, per Jaufre, qui es.
E dic vos que cant ausires
Lo mieu trabail ni m’aventura,
Con l’ai sufferta aspra e dura,
Tot vos farai meravillar.
Mas, seiner, non o deg contar,
Tro ma domna·l raïna i sia
Ab le mieltz de sa conpagnia.
E si·us platz, faitz l’aici venir,
C’a cella o voill contar e dir
So que Jaufre per mi li manda».
Ez aqui eis lo reis comanda
A Quex c’aduga la raïna,
E non la remanga mescina
En canbra, domna ni donzella,
Que non veng’ausir la noella.
E Quex es s’en vengut coren
A la raïna; mantenen
Dis li: «Domna, si no·us es grieu,
Le reis, vostre seiner e mieu,
Vos manda que vengatz auzir
Un mesatje que·us vol fornir
Uns cavaliers mout avinentz,
Que mena ben d’autres .v. centz».
E la raïna es venguda
El palais ez es aseguda
Lonc lo rei Artus, son seignor.
E no·i a domna de valor
Laissada, ni bella donzella,
Que non sia venguda ab ella.
E coras segron environ,
E·l cavalier mou sa raison:
«Domna, lo filtz Dovon, Jaufre,
Vos manda grantz salutz per me,
Con vostre homs, domna, qui es.
Ez a·us Taulat aici trames,
Que non avion vostre amic
Ni vos plus coral enemic,
Plus orgoillos ni plus sobrier.
E parec ben al cavalier,
Qui·us aucis l’autre jorn denan;
E tengra·us ho aissi cad’an,
D’aquo s’era ben astrunatz.
Mas Jaufre, lo ben aüratz,
Que tant es son cors grantz e ricx,
N’a venjatz totz sos ennemicx
Ez a vo·n faitz aici present,
Per so que prendatz venjament
De la vostra ancta e de la mia,
Que a gran dolor m’aucisia,
E dirai vos en cal mainera.
Per orguoll e per gran sobriera,
Que ren non saup al res per que,
Aucis mon paire e pueis pres me
E nafret me tan malamentz,
Si que ja senpre m’er parventz.
E tot nafrat el me tenc pres
Set antz, e non cre qu’anc vises
Mais home enaissi aucir,
Que, cant m’avia faitz garir
E mas plagas m’eron sanadas,
E me fasia ab coreiadas
Batent un’angarda puiar
E·ls mans detras lo dos liar.
E cant m’avian sus puiatz,
Batent e feren mal mon gratz,
Totz nutz e descals en mas bragas,
Ez eron crebadas mas plagas
Aissi co·l jorn que fui nafratz.
Ve·s con era marturiatz
Una ves cascun mes de l’an!
Mas non sofria ieu sols lo dan,
Que tuit li ome de ma terra
Menavan entr’els una guerra,
Un plant ez un plor ez un crit;
Que tant eron trist e marrit
Per la gran dolor qu’ieu sofria,
Que·s lassavon tres ves lo dia
E la noitz en gran dol a far
Ez en plainer ez en cridar».
«Dieus aiuda! Santa Maria!»
Dis lo rei, «con gran vilania
A en aquesta e can laia!
Ja Dieu de me merce non aia,
S’anc ausi tan gran desmesura!»
«Ancara i a autra rancura,
Per ma fe», dis lo cavalliers,
«Que tantz era Taulatz subriers,
Fols ez ergoillos ez ingres,
Que totz aquest c’aici vezes
Avia vencutz e pres per me,
Car sol li clamavon merce,
Que non m’aucises atan laig:
C’alre no l’avion forfaig.
Ez anc no·l sabrun tant clamar
Merce, que la·i pocsen trobar,
Tro Jaufre l’ac pres e vencut».
«Anc mais, si Dieus e fes m’aiut»,
Dis la raïna, «non ausi
Cavallier regnar enaissi
Ab tan d’arguell ne de foudat!»
Az aquest mot respon Taulat:
«Domna», dis el, «ben ai aüt
Trop d’argoill, mas tot l’ai perdut.
Trobat ai metje natural,
Que m’a leu garit de gran mal,
Car mout a gran mal en orgoill.
E ieu, que ja mentir no·n voill,
Avia aitant de sobreira,
Que anc e neguna maniera
Non puoc mal far, que no·l feses.
Ez es m’en tro aici ben pres,
Que de mil cavallier en sus
Ai mortz e sobratz e vencus,
Que anc non fui apoderatz
Ni non caisi ni fui nafratz,
Que m’en laises de cavalcar.
Ni ausi anc en luec parlar
De cavalliers que fos tan pros,
Que s’ages valor d’autres dos
Dels plus sobriers de tres o quatre,
Que non m’anes ab el conbatre.
Mout ai longament percasat
So c’ai en pauc d’ora trobat;
Que totz tenps ai quist cavallier
Plus fort de me e plus sobrier.
E domna, la vostra merce,
Ai lo trobat meillor de me,
E merce lo rei, mon seinor,
Que·m enviet tot lo meillor,
Lo plus franc e·l plus avinent
E·l plus humil e·l plus plaisent,
Lo plus fort e·l plus poderos
D’armes, qu’el segle non a dos
C’ab el se poguesson tener.
E si m’aiut Dieus, dic vos ver,
Que tot aiso e mais gran ren
I a, qu’ieu non puosc dir de ben.
Mout es franc ez humils e fins:
E non o sai per mos veisins,
Antz o sai planamentz per me,
Que greu pogra trobar merce
Ab nul cavallier qu’el mont sia,
Si l’agues tant de vilania
Dicha ne tant de desmesura.
Que si·m don Dieus bona ventura,
Tan lo desprisei e·l tinc vil,
Que non sai home tan sotil,
A cui la meitat en disses,
Que volontiers non m’aussises.
Mas Jaufre ac tant de bonesa,
D’umilitat e de franquessa,
Que tan tost co·l clamei merce,
La trobai, e dirai·us de que:
Tot l’enueitz e la vilania,
Que facha ne dicha l’avia,
E·l mal, c’avia per mi traitz,
Me perdonet per atrasaitz.
Mas l’oncta qu’ieu vinc aici far,
Aquella no·m volc perdonar,
Que dis que far non o podia,
Que portar vos voll seinoria.
Per que m’a aici enviat,
Que tot a vostra voluntat
E tot aissi con vos volres,
Vos e ma domna vos venjes.
Mas mout son malament e greu
Nafratz; vailla·m merce, per Dieu,
Franc rei d’umil cor e de bon.
Mas ja enjan ni tracion
No·m perdonetz, ni·us o querai,
Que voluntiers m’en defendrai
Denant vos qui m’en vol reptar,
Coras c’armas puesca portar.
Mas, seiner, per Dieus vos queria
Que·m perdonetz la vilania,
Lo forfaitz e l’envaisimen,
Qu’en vostra cort fis per non sen».
Dis lo rei: «Mout m’es grieu a far;
Qu’ieu non sai con puesca trobar
Ab mon cor que ja fin te fasa,
Que tota autra ancta passa
Aquesta, qu’ieu anc receubes».
«Seiner», dis Taulat, «ieu soi pres
E nafratz en vostre poder,
E soi vengutz merce querer
Del forfaitz e della rancura,
Qu’es grantz, e de la desmisura;
Que ja no·us clamera merce,
Se no·i aghes raison per que.
Mas car i a trop de raison,
Vos quier, seiner, per Deu, perdon;
Car on maiers le forfaitz es,
Adoncs es maier la merces:
Qui perdona son maltalen,
E mais i fa de causimen».
E·l rei con franc e debonaire,
Le meillor c’anc ausis retraire,
Azauta·s mais de perdonar
Totz tenps que de sobriera far,
Ez ac mantinen perdonat
Tot son maltalent a Taulat.
E pueis preget tant la raïna,
Con bona domna franca e fina,
Que·l a perdonat ausiment,
Can ve que·l rei la·n prega jent.
Pueis a le cavallier pregat,
C’avia en preson estat,
Que·l perdon, pueis el li perdona.
E·l cavallier sol motz no sona,
Mas que pren fort a sospirar,
E tuit li prendon a cridar,
Que·l perdon, pos que·l reis o vol.
«Barons, leu vos es le mieu dol
A perdonar, car ren no·us costa;
Mais se neguns me fos de josta
E vis com faisia malament
Puiar en l’angarda batent,
Las mans liadas tras lo dos,
Non a neguns lo cor tan gros
Que non plores de pïetat.
E cascun dis sa voluntat,
Mas ieu prec lo rei, mon seinor,
Que no m’en parle per amor,
E fasa m’en jugar a dreitz
Az un dels savis de la leitz».
E le reis respont: «Aquo er faitz,
Mas si·us plagues que senes platz
Vos lo volguesses perdonar,
Mout vos en pogra mais amar».
«Seiner reis, la mort de mon paire,
De mos parens e de mon fraire
E·l confondement de ma terra
E·ls homes que m’a mort per guerra,
Li perdun per la vostr’amor.
Mas lo trabail ni la dolor
Que a gran tort m’a faitz souffrir,
No·m pot jamais del cor eissir,
Que tant lai es preon intrada,
Que jamais non m’en er gitada,
Tro per tal venjansa que·m plassa,
E c’om mon vesent la m’en fassa.
Que, seiner, ancta corporal
Jamais az home, que ren val,
Sens venjansa non l’eis del cor,
Mas als malvais oblida e mor.
Per qu’ieu quier, si·us platz, jugament
Que·l me fassatz far lialment
De l’ancta qu’el mon cors a faicha,
Que anc sa pars non fon retraicha».
«Seiner», dis Quex, le senescal,
«Si·m sal Dieus, mout estara mal,
Si ja home altre dreitz li·n fa,
Pois per vos perdonat non l’a.
E pueis non dis paraula bona,
Cant dis c’avol es qui perdona».
«Seiner Quex», dis le cavaliers,
«Vos perdonetz fort volunters;
Ben leu trobet ab vos perdon
Cel que·us feri ab lo paon
El col, tal qui·us para d’est mes,
Ja tant ben no·us en gardares.
E Jaufre a·us per me mandat,
C’ancara no·us es perdonat
So que·l disses denan lo rei,
Mas, per la bona fe que·us dei,
Be·us manda que, si tot vos loina,
C’ancara·us en fara vergoina,
E puesc o ben vos en ver dir,
Qu’ieu no m’azaute de mentir».
E Quex a clinada sa testa
E non so a tengut a festa;
Ez estet, que non sonet motz.
E·l reis a·l mandat denant totz,
Que fassa sa cort ajostar
De cels que sabon mieltz jugar
Lo dreitz que·l cavallier demanda.
E Quex, cant vi que·l reis lo manda,
A o faitz, ez aquo corrent;
Que faitz n’i a venir tal cent,
Que cascun sap de la lei pron.
Ez an en facha la razon
Tota contar al cavalier
Del cap primier tro al derrier,
Que de ren non lor a mentit,
Si com avetz denant auzit.
E cant tot lor o ac contat,
Ez il feron dir a Taulat
Sa raison tot süau e jent.
E pueis feron lor jugement,
Aital com auziretz contar:
Que·l cavallier fassa menar
Taulat lai on el lo tenc pres,
E fassa·l una ves lo mes
En l’angarda batent puiar,
Aissi con el solia far,
E tenga llo aissi set antz.
Mas se·l vol perdonar enantz,
D’aco·l dona la cort poder,
Mas pueis no l’aus a retener.
Ez aissi a o convengut,
Que plus de mal qu’a receuput,
No·il fara ne plus de sobriera.
E pueis tenc ab el sa cariera.
Ara laissem aquest estar,
Pos c’acabat an lor afar.
E contar vos ai de Joufre,
C’Amors l’a si tirat vas se,
Que·l manjar li tol e·l dormir,
Tot solatz e tot esbaudir,
Car ades non ve Brunesentz,
E vai ss’en a ella tot corentz.
Ez es per la terra sauput
Que sobrat ac, pres e vencut
L’ergoillos cavallier Taulat,
E lor seignor a deliurat
De la dolor e del afan,
Que lonjamentz a soffer tan,
Ques anc non auzi mais souffrir
Tant az home meintz de morir.
E·l dol que fasion, e·l crit
Es remansut, ez an bastit
Tal un gautz e tal alegrier
Per Jaufre, lo pro cavallier,
Con si vison Nostre Seignor:
Tant li servon e fan d’onor.
Cant Augiers de Cliart auzi
C’a Jaufre es pres enaissi,
Pueia e ten ves el sa via
Ab sos filtz que·l fan conpagnia.
E non ac minga cavalcat
De sa jornada la meitat,
Que vi la pulçella venir
Plus gentz que no·us sabria dir,
Cavalcant son bel palafre
E venc latz e latz de Jaufre;
Mas non l’a minga conoguda,
Que ben la cui’aver perduda.
Mas Jaufre conoc mantenent
Ez aqui mezeis el deisent
E venc ves el aitant con pot,
Alegres, de saut e de trot.
E Jaufre, cant lo vi venir,
Deissen e vai sse conjausir.
Ez Augiers a ditz a Jaufre:
«Seiner, l’ostal prenetz ab me,
Aissi con m’avetz convengut.
Mas pueis no·us vi, ai mout perdut;
C’uns jaantz m’a ma filla anblada,
E non sai on la·n a menada,
Ne vas on la puesca querer.
Ni non puesc alegrier aver
Ni gran gautz de neguna ren,
Antz vos dic que cant mi soven,
Per pauc d’ira lo cor no·m fent».
«Mout la garavatz avolment»,
Dis Jaufre, «segon mon viaire.
Mas pos faitz es, qui·n pot als faire?
Aisso vos n’er’a esdevenir,
Qui pot s’aventura fugir?
E pos non pot esser cobrada,
Ieu ai ab armas gazanada
Atrestan avinen pullçella,
Ez aitan bona ez aitan bella
Con vostra filla veramentz,
Ez es d’atrestan bona jentz.
E dar la·us ai, se la voletz,
S’en luec de filla la tenetz.
E dic vos ben cant la veiretz,
Que ja meintz non la preisaretz
Con vostra filla fasiatz».
«E seiner, per que m’en parlatz?»
Ditz Augier, «que non es aquella
En est mon, domna ni donçella,
Que tant agues de bon solatz
Ni de que tant fos hom pagatz,
Ni tan jent saupes aculir
Totas genz ne in grat servir,
Seiner, con ma filla fasia;
Per que jamais, tan con viu sia,
Sens ella gran gautz non aurai».
Dis Jaufre: «Si auretz, quo sai;
E non auretz pron qui la·us dona
Aitant bella ez aitant bona?»
Ab tant el la va desliar,
Ez Augier la pren a garar
Ez a lla senpre conoguda.
«Bels seiner», dis el, «Dieus aiuda!
On avetz ma filla trobada?
Per Dieu, con l’avetz deliurada?
Si·us platz, digatz m’en veritat!»
E Jaufre a l’o tot contat:
Del jaan con l’es avengut
Ni en cal guisa l’a vencut,
Ni con conbatet ab Taulat,
C’al reis Artus l’a enviat;
E del cavallier, con l’es pres,
C’a deliurat, ni co·l trames
Al rei Artus ab los .v. centz
Garnitz, si que res non es mentz.
Comtat lo a tot enaissi,
Que anc de ren no l’en menti,
Con ieu vos ai denant contat.
Ez enaissi an cavalcat,
Parlan de quo que lor fon bel,
Tro que foron pres del castel
D’Augier, que fa primier entrar
Sos dos filtz per apareillar,
Consi a gran procession
Recipïan lo fill Dovon.
Ez il s’en son primier entrat
Ez an per lo castel mandat
Que tuit n’escon per far honor
A Jaufre con a lor seinor.
E tuit s’en son foras enssitz
Gent aresat et gent garnitz,
Ez an el castel Jaufre mes,
Que anc maior honor non pres,
Qu’ils l’an faicha de lor poder;
Ez aqui estet aquel ser.
E no·us dirai l’arezament,
Los manjars e l’asermament
Que sos hostes li fes la nuitz,
Que tornaria·us a enuitz.
E·l matin, tan tost co·l jorn par,
A mandat c’on l’an ensselar
Son caval e tenra sa via.
«Seiner», dis sos hostes, «non sia!
Per Dieu, si vos platz, remanetz
Per sejornar, que lasses etz,
Car trop avetz gran afan traitz».
«Si anarai per atrasaitz»,
Dis Jaufre, «car de ren que sia,
Non aurai sejorn noitz ne dia,
Tro sia a Monbrun tornatz;
Car aqui es ma volontatz,
Mos cors, mon saber e mon sentz;
E sol que plassa a Brunesentz,
Sejornerai aqui un mes
O, tan mi pot far, dos o tres».
«Seiner, e no·us pot hom aici»,
Dis Augier, «servir altresi
Con a Montbrun? Si fara ben,
Car chaïntz non a nulla ren,
Non sia vostre mieltz que mieu.
E seiner, remanetz, per Dieu,
Si·us platz, ab nos per sejornar!
E s’aici non podetz trobar
Causa qu’a vos veng’a plazer,
S’ieu la puesc trobar per aver,
Ie·us convenc que tota l’aurai;
Antz i metria tot cant ai».
«Seiner, tot aicho tenc per pres,
Que·m proferetz», so dis Jaufres;
«Car conosc que bon cor n’avetz;
Mas si ben servir mi voletz,
Ab volontat ni ab plazer,
No·m pregues mais de remaner.
E prec vos o per amistat,
Que no·m auriatz acordat
De mil antz, si Dieus mi perdon,
Vos ni tos l’omes qu’el mon son».
E cant Augiers l’au afortir:
«Seiner, non o fa jes bon dir
Oimais, e ve vos m’en laissat,
E fatz n’a vostra voluntat».
E con ill van aisi parlan,
La pusella ac entretan
Un paon roustit e lardat
E ricamentz apareillat,
E venc mantenent ves Jaufre.
«Seiner», dis ella, «per ma fe,
Vos quier esta vostra pulcella
(E non ment qui aissi m’apella):
Enantz que·us movatz, vos disnetz
De cho qu’apareilat cha es».
E Jaufre respont: «Voluntiers».
«Per Dieu, filla», so dis Augiers,
«Mais volgra l’acses demandat,
C’altressi·us o agra donat,
Que remanses aici ab nos
Per sejornar un mes o dos».
«Seiner, non m’o dara ben leu,
E ja sabetz mieltz vos que ieu,
C’om non deu tal causa querer
Que·s pense que non puesc’aver;
Ez aiso no·s pot acabar.
Que s’ieu sabes que ab pregar
Lo sai pogues far remaner,
Be·i mostrara tot mon poder;
Mas ben sai c’aitant me perdria,
Que ja per ren non remanria,
C’as autra part sos cors li tira».
E Jaufre, cant o au, sospira:
«Pulcella, vos avetz ditz ver,
Ben savetz parlar a plazer
E servir, si que n’avetz grat.
Per que m’en avetz gazainat,
Si que jamais, tant cant viurai,
De vos servir no·m recrerai.
E dic vos que negun afar
Non auria, tan gran ni tan car,
Qu’ieu tot non o lasses per vos,
Si sabia que ops vos fos».
«Seiner, la vostra grant merce»,
Dis la pulcella, «que ben cre
Que m’avetz bona voluntat,
Que ben o ai vist e provat».
Ab tant an l’aiga demandada,
Ez un donzel a l’aportada,
E·s laven, pueis son se disnat.
E un sirventz a amenat
A Jaufre son caval denant,
E ve·l vos levat ab aitant.
E non a lonc comïat pres;
Que a Dieu, que tot lo mont fes,
A la pulcella comandada
E pueis tota l’autra maisnada,
Ez es puiatz de mantenen
E pren sas armas e vai s’en.
E sos hostes vai s’en ab el
E siei fill, que son gran donzel.
Ez an enaissi cavalcat
Parlant, tro metzdia passat,
De Monbrun et de sa faison,
E de las domnas que lai son,
E dels bons aips de Brunesentz,
Dels faitz e de l’enseinamentz,
De sa bontat, de sa larguesa,
De son gent cors, de sa proesa
E de son gran enseinamentz,
Don fa meravilla la jentz,
Con tant de pretz ne de beutat
Son ensems en lei ajostat.
Dis Augier: «No·i pot hom blasmar
Alres, mas car non vol amar,
Ne anc jorn non s’en entremes».
«Conplida fora», dis Jaufres,
«S’en amor agues son entent;
Car s’enaissi pert son juvent,
Dols er e dan e gran pecatz.
Mala fon anc tan grantz beutatz,
Don tantz home son enveios,
Si calsacom no·n es joios».
Aissi s’en van entr’els parlan.
Ez ab aitan lor saill denan
Lo senescal de Brunesen,
Que a Jaufre anat queren
A Carduoll, on a vist Taulat
E Meliantz que desertat
Avia estat tan longamentz
En prisons ab d’autre .v. centz.
Tant l’a e sai e lai cercat,
Que ve·l vos ab el ajostat.
Ez Augiers, cant lo vi venir,
Conoc lo e va·l conjauzir
E demanda·l com es aqui.
E·l senescal dis li consi
Quer Jaufre, ni con l’a tant quist.
E dis li que mala l’a vist,
Si no·l pot a Monbrun menar,
Que sens el no·i ausa tornar,
E se o fa, vengutz es mal.
Augiers respon au senescal:
«Seiner, trobat avetz Jaufre,
Que ve·l vos aqui, per ma fe,
E cre que ne·l puscatz menar
A Monbrun; anatz l’en pregar,
Ez ieu pregar l’en ai ab vos».
«Per Dieu, mout i disses que pros»,
Ditz el, «e disses me amor,
Que non la·n podetz dir maior».
Ab tant ez a Jaufre vengutz
Ez a·l dichas mout gran salutz
Daus part sa domna Brunesentz
Ez apres de totas sas jentz,
«Que mout vos volrion vezer.
E seiner, si·us ven a plazer,
Prenetz a ma domna l’ostal
E si non, ab son sinescal,
E prec vos o per amistat».
E Jaufre a fort sospirat,
E respon ab aquel sospir:
«Seiner, ez com o podetz dir
C’ab vostra domna ni ab vos
Prenda l’ostal? Car Dieus en cros
Noca fon anc plus trabaillatz,
Ne plus ferritz ni plus macatz,
Con ieu lai fui, non sai per que.
Ez on plus clamava merce,
Adoncx era ieu plus batutz,
Plus trabaillatz e pietz vengutz».
«Beltz seiner car, si Dieu mi gar,
D’aiso·ns podem leu razonar»,
Dis lo senescal, «que tant era
Nostra ventura dura e fera,
Nostre trabail, nostra dolor,
Que souffrian per mon seinor,
Per que tuit eravan marrit;
E per el fasiam lo crit,
Que l’autra noitz nos ausis faire.
E si fos mon filtz e mon paire
Que l’aventura demandes,
Tant n’auria mon cor engres,
Que no·l garira Sans Johans,
Qu’ieu non l’aucises de mas mans,
Se·i pogues primier avenir.
Mas nos vos avetz faitz giquir
Lo crit e·l dol e·l mariment
E·ns avetz dat esbaudiment,
Car avetz mon seinor gitat
De preson e vencut Taulat,
E ma domna si alegrada
Que ja mais non sera irada;
Aintz l’er meillor, si·us pot vezer,
Ni far servisi ni plazer,
Que se Nostre Seinor vesia.
E prec vos per Santa Maria,
Seiner, si·us platz, e per merce,
Que·us n’intretz el castel ab me».
«Fatz o, seiner!» so dis Augiers.
E Jaufre respont: «Volontiers,
Si·m vol de Brunesentz garar,
Que ja rem no·m poesca forfar
Ne retener oltra mon grat
Ni ab ma mala volontat».
«Seiner, iso pren sobre me,
Sobre Dieu e sobre ma fe,
Que ma domna non vos fara
Si plazer oc, tant con poira».
Ar anem doncs a bon aür,
E Dieus don la·m meillor agur,
Que non lai agui a l’autra ves!»
Dis lo senescal: «Si aures,
Seiner, d’aiso no·s cal temer.
Ez ieu vauc m’en per far saber
A ma domna que vos venetz».
Dis Jaufre: «Fort ben o dissetz.
E si segur lai puesc entrar
Ez eissir cant o volrai far,
D’oc o de non m’o tornetz dir,
Qu’ieu non voill ancara morir».
Mas aiso dis tot per escern,
Qu’el fons de mar o de enfern
S’en entraria tot corentz,
Sol que lai sabes Brunesentz.
Lo senescal s’en vai coren,
E Jaufre tot süau e gen
Lo sec, de Brunesentz pensan,
D’oras in autras sospiran
De son cors e de sa beutat,
Que l’a destreitz, pres e liat,
Si que non a de si poder
Ni cuja la sazon vezer,
Que ab ella puesca parlar,
Son mal ni sa dolor mostrar;
S’ella non pensa del guarir,
Jaufre pensa ades morir.
Aissi s’en vai totz enpensatz,
E·l senescal es s’en intratz
A Monbrun, tan cun pot baten,
E venc s’en denantz Brunesen.
E cant lo vei, es esbaïda
Ez es coren en pietz saillida.
Ez antz que·l disses autra ren,
Demanda se·l cavaller ven,
Ni si l’a trobat, ni on es.
«Domna», dis el, «leu lo verres».
«Consi leu? Aicho que vol dir?
Com ausses denam me venir
Sens el, que no·l me menasses?
Si m’aiut Dieu ni santz ni fes,
Ben dic que mala fon anc faitz.
No·m cujetz aver esquern traitz:
Tot m’atendretz mos convinentz,
O ja, per Dieu, aur ni argentz
No·us garra, non siatz pendutz.
Que per so es tan tost vengutz,
Que·us cujes que·m fos oblidat?
Non es, antz o aures conprat».
E·l senescals respont ab tant:
«Ben parlatz a vostre talant,
Domna, ez a vostre plazer
Mas ieu n’ai faitz tot mon poder
Del cavalier c’ai tant cercat
Que pres d’aici l’ai amenat.
E si·l voletz asigurar
Ez al eissir e al entrar,
Que no·l fasas mal ni·l forses,
Venra cha, mas estiers non jes».
«E con o, a paor de me?
Ara sai e conosc e cre
C’aiso ez esquern, ce·m disses,
Qu’el aia paor que·l forses;
Ja per me non sera forsatz».
«Ara doncs, domna, apareillatz
Vostre palais, e faitz issir
Vostras jentz per el acoillir,
Qu’ieu tornerai ves el ades».
«Dreitz nïentz es so que·m disses»,
Dis Brunesentz, «que, per ma fe,
Ja no·us partretz gaire de me
Tro qu’eu sapcha per veritat,
S’es ver so que m’aves contat».
«Domna, vers es, fe que dei vos».
«Non faitz a creire plus que gos,
Que·l sagrament m’avetz passat
Que·m degratz aver amenat
Lo cavaliers, ez es tornatz
Sens el, de que·us es perjuratz».
«Domna, non son, c’adug lo·us ai».
«Vos o disses; mas ieu non l’ai
Ni l’aug ni·l veg, de que m’es grieu».
«Vos l’averetz ancui, per Dieu»,
Dis lo senescals, «ab mon grat.
E si n’avetz grant volontat,
Seguetz me e faitz enselar,
E faitz per est castel mandar
Als cavaliers, qu’iescon la fors;
Ez aia cadaüns son cors
Vestit ez aresat mout gen;
E menatz de pulcelles cen,
De tals qu’a vos fason honor,
E n’aiatz da Jaufre lausor!»
«Ara avetz vos ben parlat»,
Dis Brunesentz. Ez a mandat
C’om l’aduga son palafren
Enselat, aissi con conven;
E pueis apres las cent pulcellas,
De sa cort totas las plus bellas,
Las plus pros, las plus enseinaidas,
E son totas ensems puiadas.
Pueis viratz puiar cavaliers
Els palafres es els destriers.
E·ls menistrals e l’autra gent
Tuit az un fais cominalment
Corron carieras escobar.
E viratz lor apareillar
Palis e samitz e sendatz,
Don fo·l castels encortinatz,
Si que non pogratz cel vezer.
Ni ja el mont non cal querer
Riquesa que aqui non sia;
Car ad enueitz vos tornaria
D’ausir ez a me de contar,
E per aso lais m’en estar.
E dirai vos de Brunesentz,
Con ieis del castel ricamentz,
Ab donçellas, ab cavalliers.
E·l senescal vai s’en primiers,
Ez ella sec lo cavalcan
En un bel palafre feran,
On hom de cavalcar no·s dol;
Ez anbla si que par que vol,
Azaut e jent, dreitz e süau,
C’a pena au hom son esclau.
E fon vestida richament
D’un singlaton mout avinent,
E siei cabel delgat e saur
Son gent estreitz d’un filet d’aur.
Ez a bella cara plaizent,
On anc non ac afaitament,
Antz es ben fina per natura,
Qu’e nulla sazon non peiura
Plus al maitin que al colgar,
Mas ben la ve hom meillorar.
Relusi e menet clardat
Que tuit en son enluminat
Cels que l’anavon environ.
Ez ac un capel de paon
En son cap mes per la calor,
E portet en man una flor
Mout bella et mout ben flairan.
Ez enaissi va s’en pensan,
Con poira Jaufre retener
Ni co·l fara son cor saber,
Ni, cant er ab el, que·l dira,
Ni de cal guisa respondra:
«Si m’escomet de nulla ren,
Ades li respondrai ab ben.
E se·s clama car lo tinc pres,
Ne del mal que ma gent li fes,
E car lo menasei a pendre,
D’aiso consi·m poirai deffendre?
Ab blandir ez ab gent parlar,
C’aissi pot hom tot cor domtar,
E, si Dieu platz, ieu domtarai
Aquest, tantz plazer li dirai».
E Jaufre venc de l’autre part
Parlant, que·s cuja que fort tart
Puosca Brunesentz convertir,
Ni cuja que puesc’avenir
Qu’ella per ren s’amor li don;
Car tant es de bella faison,
Ez tant es rica de coraçie
E de terra e de linaçie,
C’a pauc non es desesperatz.
Mas en aiso s’es afermatz,
Que dis que non es ses merce,
Pos totz autres bens a en se.
«Doncs non poira ella suffrir,
Que·m veia per s’amor morir:
Que mort soi o tota l’aurai,
Mas merce n’aura, si Dieu plai».
Ez aissi anet lonjamen
Pensan, qu’en al re non enten,
Tro que vi Brunesentz venir,
Per cui el es en tal coisir.
E·l senescals venc tot corentz:
«Seiner, ma domna Brunesentz
Es aici tot per vostr’amor;
Per so que·us fasa mais d’onor
Ven ves vos, que·us vol acuillir!»
Dis Jaufre: «Bel fai a grazir».
Ab tant Brunesentz es venguda,
Que mout coindamentz lo saluda
E Jaufre ella ausiment,
Ez apres tota l’autra gent,
Cavaliers, domnas e pulcellas,
Car mout n’i avia de bellas.
E Brunesentz l’estent la flor:
«Domna», dis el, «per vostr’amor
La penrai, pos vos la·m donatz».
E pueis cavalcon latz e latz,
E las jentz estan entorn els
De cavallier e de donzels,
De pulcellas e de borges,
E tant i estavon espes,
C’om no·i pot nulla ren parlar
Si fort non l’aven a cridar;
Don enueia mout a Jaufre
Ez a Brunesentz mais, so cre,
Car non son en luoc on parlar
Pogueson mieltz de lor afar.
Ez enaissi son s’en vengutz
A Monbrun on an receubutz
Jaufre a gran procesion.
Pueis Brunesenz e sei baron
An l’en menat sus el palais.
E non cre que hom vis anc mais
Mieltz aperailat de manjar
Mas non m’o les ara contar;
Car enant fai meillor auzir,
E per aquo voill m’en giquir.
E cant agron asatz manjat,
Il an lor solatz comensat.
E Jaufre a lor o mogut
Con·s n’anet cant l’agron batut,
E con sos ausberc lo gari
E·l drap, que res non l’esvasi.
Pueis demandet del cavallier
Que·l venc residar el vergier
Tres ves, e·l venia ferir,
S’es garitz o si pot garrir.
Dis lo senescals: «Ben garra,
Seiner, que ja mal no·n aura.
Mas per la fe que dietz a vos,
Enantz n’i eron vengutz dos,
Qu’ieu e Simon eram vengut,
E par a cascun en l’escut;
Que cascuns voidet los arsos
E n’ac l’elme et l’auberc terros.
E de totz aicels de Monbrun
Feratz altrestal uns e un,
Entro qu’ieu dis que lai anasem
Tuit ensems e que·us n’amenassem;
E doncs cre que acses paor».
«O ieu, que anc non l’ac maior»,
Dis Jaufre, «si·m sal Dieu ni fes,
Diable cujei m’agueson pres,
Que ça fosson d’infern issitz,
Cant los vi entorn mi garnitz.
Mas cant m’agron cha sus puiat
Ez ac ab ma domna parlat
E vi son cors, so·m fo avis
Que fos ab Dieu en paradis,
C’anc de ren pueis non ac temensa.
Enantz vos dic, per ma cresensa,
Que, sol qu’ella·s tengues ab me,
Ren no·m pogra noser, so cre».
E Brunesentz a suspirat
Ez a·l tant fichamentz garat
Jaufre, ez aitan dousament,
Qu’els oiltz dintz el cor li desent,
Ez az ella puiet el vis
Lo sanc del cors, si que rogis.
Amdui son malament nafrat
D’un dart que d’Amor enpenat,
Don hom non pot son colp vezer,
Ne garnimentz no·l pot tener
Cant fer prim. Mas lo colp es gros,
Que no·i a mezolla ni os,
Vena ni nervi que no·l senta.
Aissi nafra can l’atalenta,
Durament e gent e süau,
Que non ve hom son colp ni l’au,
Ne jamais sanat non sera,
Mas per aquel que·l colp fera.
E co·l pot ferir ne nafrar,
Pos pueis lo·i aven a sanar?
Aqo vos dirai ben per que.
S’ieu ai nafrat vos e vos me,
S’ambedui nos poden garir,
En fol nos laissaren morir;
Car quecx es de garir cochos
De son mal, tant es angoissos.
Mas cant l’uns nafra solamentz,
Aqui a mestier mais de sentz,
Que·l nafratz a ops que enquieira
Con cel que l’aura ferit fieira,
Qu’estieirs non pot per ren garir.
E dirai vos co·l pot ferir:
Ab servir ez ab gentz parlar,
Ab blandir ez ab humiliar,
E que·s gart de far avolessas,
E faissa, cant poira, prodessas,
E que sia a tota gentz
Umiltz, amoros e plaisentz,
Per so que tuit en digon ben.
E gart se sobre tota re
D’enueitz e de far vilania,
D’ergueill e de sobransaria.
E sia larcs cant s’eschaira,
Segon lo poder qu’i aura.
E que·s tenga azaut e gent
E·s gart de parlar d’avol gent,
Que non lor sia trop privatz.
Mas del tot sia abandonatz
Ves aicels que nafrar volra,
E qu’en diga ben cant poira.
El sia fintz e vertadiers
Ez a totz aquels plasentiers,
Que ab leis le poran valer,
E cels qui poiran dan tener,
Am autresi e tenga car;
E que sapcha son cor celar.
E ve·us cal son li dart d’Amor,
Que nafron süau ab dolsor.
Ez enaissi pot hom nafrar
Lo plus dur que l’er az amar.
Amdui son d’aquest dart ferit
Ez amdui seran leu garit,
Sol qu’ensems sion ajostat,
Car cascun n’a grant voluntat.
El palais tenon lor solatz,
E cascun conta so que·l platz.
Mas Brunesentz ni au ni ve
Faitz ni ditz, mas cels de Jaufre,
Ne en ren alre non enten.
Don plaing e sospira soven,
E trasal e reviu e mor
E pensa ades en son cor
Can poira la sazon vezer
Que·l puesca entre sos bratz tener.
E Jaufre plaing de l’autra part
E mor ez esconpren ez art,
Cant ve son cors gai e cortes,
C’ades mor cant ab el non es.
Aissi an aquel jorn estat;
E Brunesentz a comandat
C’om faissa·l lieg apareillar,
Qu’ira·s jazer e repaussar,
Car la calors que es anada
L’a un petit de mal gravada.
Pueis venc a Jaufre mantenent
E dis li tot söau e gent:
«Seiner, vos vos n’iretz jazer,
E Dieus don vos anoitz bon ser
Ez al matin meilor levar!
Qu’ieu m’irai autresi pausar,
Mas paor ai que·us enfugatz
Ancanoitz, cant seren colgatz,
Aussi con l’autra ves fezes».
«Non farai ja», so dis Jaufres,
«Que, si m’aiut Dieus ni sos saintz,
Antz sai estaria .x. aintz
Que·m n’anes sentz vostre comjat
Ni meins de vostra volontat».
Dis Brunesentz: «E bon aür,
Que ben dormirai plus segur».
Ez es s’en ab aitant intrada
E fes castiar sa mainada
Que non faison bruida ni nausa,
E que laison dormir en pausa
Jaufre, si com pro cavallier,
Que ben cre que l’aia mestier.
Jaufre an ricament colgat
En un lieg gent apareillat,
En que pogra süau dormir,
S’Amors no·l vengues asaillir.
Mas ves Amor non pot valer
Benestansa de ben jazer;
C’aitant ben dormiria en pailla
Totz hom, pueis Amor lo trabailla.
Ez el es en si trabaillatz,
Que cent ves s’es la nuieitz giratz,
Que non sent si jatz mol o dur,
Ne gaire non esta segur;
C’ades pensa de la faison
Di Brunesentz, c’al cor li fon,
Que totz sos faitz e totz sos ditz
L’a sus sageillatz ez escritz.
E pensa s’en nulla maniera
Poira ja conoisser cariera
Co·l puesca son cor descobrir
Ni l’amor c’aissi·l fai languir.
E cant a pron pensat, no·i ve
Via mas de clamar merce,
E dis qu’enaissi lo dira,
Tan tost con vezer la poira:
«Domna, la vostra grantz beutatz
E vostre cors jent faissonatz,
Vostr’oilltz, vostra bocca plazen
E·l gai vis qu’el cor mi deisen,
M’a si destreitz, pres e lasat,
Que non m’avetz poder laissat
De nulla ren que el mont sia;
Que totz es en vostra baillia:
Mon cor, mon saber e mon sen,
Ma proesa, mon ardimen,
Mon deleitz e ma voluntat.
De totz m’avetz poder enblat,
Que tot es vostre mieltz que mieu.
E si·us avia ditz «de Dieu»,
No s’o deuri’a mal tener,
Car el vos a donat poder;
E per s’amor, domna cortesa,
Car vos a dat tant de proesa,
De pretz, de sen e de beutat,
Devetz aver humillitat
De me, c’aissi avetz conques
E vencut e lassat e pres,
Que non veitz ne intent ni autz
Ni puesc aver delietz ni gautz
Ses vostr’amor; e si non l’ai,
Atraisaitz vos dic que moirai.
E per Dieu, bona domna pros,
Non voillatz qu’ieu moira per vos,
Car no·m podetz mostrar ni dir
Razon per que·m deiatz aucir,
Mas car am vos: ve·us tot lo tort!
E si per so voletz ma mort,
Peccatz fairetz a mon viaire.
Mas nuls dreitz no·m val ab vos gaire,
Que tot es en vostre voler,
Mas merce me degra valer,
Qu’ie·us quier, bella domna cortesa».
«Ben soi fol e ben dig folesa,
Car ja cuitz s’amistat aver.
Com l’ausarai ieu enquerer?
Qu’ieu non son d’aquella valor,
Qu’en me fos ben mesa s’amor,
Qu’el’es rica, de grant afar,
E pueis de beutat non a par;
Qu’el mon non a nulla persona
Que, s’ella s’amistat li dona,
Que non s’en tenga per pagatz.
Doncs non son ieu ben estragatz
Can me cuitz que a me la don?
C’anc mais no·m vi ni sap qui·m son.
Tol t’en, que ja non s’avenria!
Vai t’en e ten demain ta via!
E Dieus, e con o puesc anc dir?
Qu’ieu ja cujav’ades morrir
Can son cortes cors non vezia,
C’ades plorava e plainia;
Ez era, cant ab ella son,
Que·m n’anetz, non o tenc a bon.
Adoncs qual conseill en penrai?
Que cant la vei lo·m dobla mai
Mos mal, mos trabail, ma dolors.
Ez aiso non fon anc amors,
Antz ez lo peier mal del mon,
Qu’en totas gisas me confon
E m’ausi e·m ten en destreitz,
Atrestan ben can non la veitz,
Con cant puesc ab ella parlar.
Ez aiso con puesc ieu durar?
Tot m’er a souffrir, o murai.
Mas merce cuitz que troberai,
Qu’era·m fes ella bel senblan
E m’a servit ez honrat tan,
Gent acoillit e gent profert,
Que ben puesc conoser apert
Que per entendensa d’amor
O fes, cant me donet la flor.
Ara conosc que non ai sen:
Aissi va de la folla gen,
Que moutas sazon s’esdeven,
C’uns fols hom se cujara ben
S’una pros domna·l vol servir,
Que de s’amor aia desir
E cuja d’ella esser amatz,
Ez aquo ez fina foudatz.
De me puesc atrestal vezer,
Que s’aquesta m’a faitz plazer
Ni gent acuillit ni honrat,
Mi faitz segur de s’amistat.
Per cal valor, per cal proesa,
Per cal beutat, per cal riquesa,
Qu’aia en me, ni sap qui·m sia,
Aurai s’amor? No·i conosc via
Mas aquesta c’om dis d’Amor,
Que non vol orgueill ni ricor.
Doncs l’aurai ieu, que non son ricx,
Mas ben serai verais amicx
Sentz orguoll ez sentz tot enjan,
E·l servirai de bon talan».
Aissi tota la noitz se plais
Ez estet en aquel pantais,
Que anc de sos oills non dormi.
E Brunesentz plais autresi,
E sospira sovent e grieu,
E priega Amor e poisas Dieu
Que d’aquel mal conseill li don,
C’aissi l’auci outra raison.
«Car outra raison m’auci ben
Amor, qu’en me non faill de ren,
Qu’ieu faitz tot so que·m manda far,
Ez am cel que·m manda amar.
E s’ieu faitz son comandament,
A tort m’auci mon esïent.
A tort? Non fa, aintz n’a gran dreitz,
Qu’ieu non o faitz, si com far deitz.
Si fauc: non am ieu doncs Jaufre?
Non ieu, car ren non faitz (per que?)
De tot so que taing az amic.
Cuitz lo ben amar car o dic;
Non faitz jes, alre m’a mestier:
Mos parlar non val un diner.
Si faitz. Non faitz; aintz dic folor
E n’ai l’enemistat d’Amor;
Car se l’ai convengut que l’am,
E non o faitz, a tort m’en clam,
Que, si m’auci ni·m dona mort,
El n’a lo dreitz ez ieu n’ai tort.
E doncs, lassa, e que·m ferai
S’Amors no·m conseilla? Non sai;
Del tot me met en sa comanda
E farai tot so qu’ela·m manda.
Amors manda qu’ieu a Jaufre
Renda m’amor, mon cor e me
E tot lo meta em bandon
Per far tot so que·l sia bon,
Que ja de ren non l’en desdiga,
Car enaissi deu far amiga.
Aquo farai ieu voluntiera,
Sol que·l plassa que me enquiera,
Car Amors non deu jes voler
Qu’ieu l’an pregar ne enquerer,
Que mos pretz s’en abaisaria.
Domna deu aver seinoria
D’aitant, que hom la deu preiar,
Ez ella deu o escoutar.
E s’aquell’amors non l’agrada,
Non l’escout mas una vegada,
Que no·l deu jes so far entendre,
Que non l’a en cor az attendre.
E si l’agrada ni tant es,
Fassa s’en apregar tres ves;
Car ja vergonia no·i sera
Az aquell que l’amor querra,
S’ella s’en fa tres ves preiar,
Antz l’en deura tener plus car,
C’ades ez hom plus volontos,
Plus cobes e plus desiros
De causa que·l ven a plazer,
Cant ve que non la pot aver.
E pueis, cant l’a, es mieltz garada
Que cella que non es presada;
Car causa vil non es trop bona,
Per que donna, se s’amor dona
Ses querre, non es tant honrada
Con es cella que n’es pregada.
E per so ez dreitz qu’ieu esper
Qu’el venga m’amor enquerrer.
E si non la·m quer, que sera?
Laisar m’ai morir? Non ieu ja.
Ez anarai l’en preiar ieu?
Hoc, antz que·m lais morir, per Dieu.
Doncs i aurai ieu desenor?
No aurai, que forsa d’Amor
M’en destreing, que m’en pot forsar,
Ez ieu no·l puesc jes contrastar,
Car en me vol far aparer
Se seinoria e son poder.
Car qui de ren s’en vol jausir,
Son mandamentz l’er a seguir
O de folia o de sen:
De tot l’er a far son talen,
Car de tot es sieu lo poders.
Beutat, paratjes ni avers
Non pot ves Amor contrastar,
Lai on vol son poder mostrar;
Qu’ela dona ben, cant si vol,
A l’un gautz, ez a l’autre dol,
E fara az un ricx amar
Una femna de bas afar;
Ez a una domna preisan,
De ric paratje e de gran,
Fai amar un de bas paracie,
Pobre d’aver e de linacie.
Tant es dousa, plaisentz e bona
Amors a cel a cui s’adona,
Ez aissi sap ver si atraire
Ab bel senblan, ab plazer faire,
Que paratje, ricor ni sen
Non pot ves lui aver conten.
E doncs, pos tant a de poder,
Com puesc ves ella retener,
Que non fassa sa volontat?
Farai o, e saura m’en grat.
Antz que traga mais de dolor,
Vauc a Jaufre querer s’amor
E dar l’ai la meu’autresi
E mostrar li ai enaissi:
«Seiner Jaufre, aissi·us o dic,
De vos faitz senor ez amic.
De m’amor, de ma drudaria
Vos don tota la seinoria.
E non m’en devetz meintz amar,
Car vos son venguda pregar;
Que far m’o fa forsa d’Amor,
Que fes Floris a Blancaflor
Tant amar, qu’era filtz de rei,
Que partir lo fes de sa lei:
E que fes fol senblar Tristan
Per Iseult, qui amet aitan,
E de son oncle lo parti,
Ez ella per s’amor mori.
Aitals amor mi sobreporta
Con fes Fenisa, que per morta
Se fes sevelir per Cliges,
Que pois amet long temps apres.
Anc Biblis, que amet son fraire,
Que ben avetz ausit retraire,
Non fon d’amor plus forsenada,
Qu’ieu soi per vos, ne plus aurada;
Ne Dido, qu’el cor se ferri
D’una spaza, si qu’en mori
Per Eneas que s’en partia
D’ella, ni de sa conpagnia.
Aissi m’a Amor sobrepresa
Ez aissi m’a del tot conquesa,
Que non sai ves cal part me tenga,
Que non puesc dire ab la lenga
La quarta part de la dolor
Qu’ieu soffre per la vostr’amor».
Lassa, ben ai perdut mon sen,
Car anc pensei tan follamen!
E com porai ieu aso dir?
Enantz mi deitz lasar morir
Qu’ieu tan gran follesa disses,
So que anc mais femna non fes.
Ja non serai ieu la primiera
Con diga que homes inquera,
Ni ja asenple non darai
A las autras. Doncx que farai?
Laissar m’ai enaissi morir
Qu’ieu non puesc la dolor soffrir?
Ben pauc ai ancaras soufert,
Mal tenria mon cor cubert
Tres mes ni dos ne un, so·m par,
Cant una noitz no·l puesc celar.
Car celar no·l puesc ieu per ren,
Que·l grieu mal qui d’Amor mi ven
Mi destreing si que morta son.
E sai se·m dura per raison:
Com a suptamentz comensat,
Trop o ai a mon dan cellat.
E ja oimai celat non er,
Car qui de son gran mal non quer
Conseill, la on lo pot trobar,
Tota jentz lo·n deu mens amar.
E s’ieu ai pres de me meizina
Bona e natural e fina,
Que·m pot leu de mon mal garir,
Ben soi folla, si·m lais morir.
D’aquestas doas causirai
La meillor, si chausir la sai,
Se l’en irai pregar o non;
E Dieu prec que conseill mi don.
L’afar sai que m’er desenor.
Non er, que forsa m’en Amor,
Que del tot en so poder m’a,
Per que desenors no·m sera;
Car qui en amor a mais de sen,
Non ama jes tan finamen
Com cel que ben sap far follia.
Per que, se puesc vezer la dia,
Atrasaitz l’irai mon cor dir,
Que que m’en deia avenir».
Ez enaissi so a acordat,
Cant tota noitz ac pron pensat.
Al maitin, tan tost co·l jorn par,
Ella·s vai vestir e causar
Ez es en la sala intrada
E manda levar sa mainada,
C’adobon de manjar corren,
Aissi que ren no·i sia men,
Pueis vai a la gliesa orar.
E Jaufre pensa de levar,
A cui es sa joia creguda,
Cant Brunesentz a conoguda
Al parlar que fai dousament.
E·l senescals ab d’autres cent
Son a Jaufre vengut servir,
Aitant co podon al vestir.
E cant fon vestitz e causatz
E sa cara e sses mans lavatz,
Pueis vai la messa escoutar.
E Brunesentz, qui·l vi entrar,
Es si escalfada d’amor,
Que per un pauc ves el non cor;
Qu’en pes se levet de sezentz,
Mas per parlar de malas jentz,
S’en es a gran pena tenguda.
Mas per o sa color li muda,
Que·l sancs del cors l’es en la cara
Puiatz, que par, qui ben li gara,
Que Dieus la fes per meraveilla.
Ez ac un prim filet de cilla,
Negre e soutil e delgat,
Natural e ben fasoinat,
Que non fon peillatz ni tondutz.
E Jaufre fon si esperdutz
Cant la vi, que non sap que·s diga,
Mas que pensa que trop li triga
Que·l puesca son cor descobrir,
E soven iesson grieu sospir.
Aissi a la messa escoutada,
E pueis ies s’en ab sa mainada;
Ez apres ies s’en Brunesentz
E de domnas mais de douzentz,
Gent vestidas, si con lor tais.
E son s’en vengut el palais
Ez an comensat lor solatz.
E Jaufre, con ben enseinatz,
Va de lonc Brunesentz sezer,
Ez anc no·l fes tan de plazer,
Car s’en es lonc ella vengutz.
Mas el estet si esperdutz,
Que so que ac la noitz pensat
Que·l disses, li fon oblidat.
Aissi·l fes canbïar son sen;
Car Amors li tol ardimen
Que li sol creisser e donar
En totz autres luecx e doblar.
Mas Brunesentz l’a si vencutz,
Qui·l fai estar si esperdutz,
Que sol non sap en que s’enprenga,
Ni·l pot dir son cor ab la lenga,
Qu’ades a paor de morir,
Perque non l’ausa son cor dir.
Ez enaissi estet un gran briu;
Ez a Brunesentz fon esquiu,
Car el non la scomet primiers.
E cant vi que non er estiers,
Amors li dona galardia,
Que·l vol tant dar de seinoria
Qu’ella parle primeirament;
E diss li tot süau e gent:
«Seiner Jaufre, vostra venguda
Nos a nostra joia creguda
E·ns a tout ira e consirer
E donat gautz ez alegrier;
Molt aven gazanat per vos.
Ben aia la terra don fos,
E·l rei Artus que sa·us trames,
E vostra miga, lai don es!»
«Oc», dis el, «domna, cant l’aurai;
Que ben dic qu’encaras non l’ai».
«Aiso non pot eser per ren,
Tant a en vos proesa e ben,
Que vos non aiatz bona miga!»
«Ella m’a, mas ieu non l’ai miga,
Domna, per que non es jes mia;
Non o dirai tro que o sia».
«E sap ella que siatz sieus?»
7775 Non o a gens per me sauput,
S’ella non so a conogut».
«D’aiso non la·n podetz reptar;
Que si vos non voletz mostrar
Vostre mal, que disetz qu’es fortz,
Si·n moretz, de cui es le tortz?
Non minga sieus, que vostre er:
Cui focs a ops, ades lo quer».
«Domna, vers es; mas la potensa
Qu’en lei es me dona temensa
Tal que non l’aus querer s’amor;
Qu’el mont non a enperador,
Que de s’amor non fos honratz,
Tant es sobriera sa beutatz,
Sos paratjes e sa ricors».
«Aisso, que·us aug dir, es follors;
Plus que en l’autra jentz cortesa,
Amors non esgarda riquesa;
Bons aips, bons pretz, qui·ls pot aver,
An en amor mais de poder
C’avers ni terra ni lenatje.
Mout home son de gran paratje,
Que non vaillon un faitz de pailla,
Ne tals es ricx, una mezailla.
E per so non tengatz celat
Vostre cor, que faretz foudat.
C’aitant de pretz e de valor
Avetz que be·us deu dar s’amor
Tota domna, sia qui·s voilla,
E ben tain que aissi·us acoilla».
«Domna», dis el, «vostra merce,
Car vos platz que digatz de me
Tant de lausor ni tant de ben,
Car de gran benestar vos ven.
Ma si·us platz que·m voilatz valer,
Qu’ieu sai que vos n’avetz poder
Ab cella que m’a en bailia
E n’a tota la seinoria
E que·m pot far morir e viure,
Gazainat m’avetz a deliure».
«Seiner, bon gazainar vos fa;
E ja en me non remanra
Per ren que·us puesca dir ni far».
E Jaufre pres a sospirar
De mout proon, pueis a parlat:
«Domna», dis el, «per amistat
Vos prec, per Dieu, e per merce,
E prendetz m’en em bona fe
Que m’en acorratz lialmen,
Ses enjan e ses fallimen».
«Seiner», dis ella, «e·us convenc
Sobre cel Dieu qu’en terra venc
Per nos el costat penre plaga,
Qu’ieu, si puesc, a cap vos o traga,
E lialment m’en entremeta
E que tot mon poder i meta;
Ja no·us en cal doptar de ren».
«Domna, oimais vos en cre ben,
E non m’en tengatz per enic,
Si·us platz, car tant fort vos o dic,
C’anc mais en savi ne en fol
No passet la boca ne·l col,
Domna, aiso qu’ie·us dirai ara;
Car tant m’es aquest’amor cara,
Qu’enantz mi laissera escorgar.
Mas oimais no me·l cal celar:
Vos es cella c’ai encobida,
Vos es ma mortz, vos es ma vida,
Vos es cella que a deliure
Me podetz far morir e viure.
Vos es cella que ses enjan
Am e tem e cre e reclam.
Vos es mos gautz, mos alegrier
E vos es totz mos consirer.
Vos es mos delieg, mos solatz;
Per vos ai gautz cant sui iratz.
Vos es cella que·m pot valer
E que·m pot, si·s vol, decazer.
Vos es cella per cui mi clam.
Vos es cella per cui aflam.
Vos es cella de cui mi lau.
Vos es cella qui ten la clau
De tot mon ben, de tot mon mal.
Vos es cella, si Dieus mi sal,
Que·m pot far volpis ez ardit
E si·s vol, pec o eissarnit».
Ar a Brunesentz so que vol;
Que de so de que plus se dol
E mais en est siegle dezira,
De que soven plain e sospira,
Se fai mout carament pregar.
Aissi sap jent son cor cellar.
Mout a gran gautz de so que au,
E dis a Jaufre tot süau:
«Seiner, ben sabetz escarnir,
E gent parlar e plazer dir;
Aiso dizes tot per plazer,
Qu’ieu non ai jes tant de poder
En vos, co·us autz dir, ni·l quarton».
«Si Dieus bonaventura·m don,
Domna, si avetz, sentz mentir,
Mil tantz mais qu’ie·us sabria dir».
«Aiso fa fort leu essaiar;
Car si vos mi voletz amar,
Aissi con dizes, finamen,
Trobat avetz qui lialmen
Vos amara e sens enjan.
Mas ieu vau una ren doptan,
Ez ai ne pron bona raizon,
D’una mout laia mesprison,
Qui es en est siegle venguda,
Per que es cortesia perduda
Ez amor tornada en nïent;
Que tal dis que ama, que ment,
E·n fai senblan, que·l faitz no·i es;
Qu’el mon non a quatre ni tres
Que amon aissi lialmen
Com il dizon ni fan parven.
Per que, si puesc, m’en gardarai,
Que ja az home non darai
M’amor, si fort ben no·m conven
Que ja mais, per mal ni per ben,
Per autra no·s parta de me».
Az aquest mot respont Jaufre:
«Domna, ben sai que dreitz n’avetz,
Ez es vers tot so que dissetz,
Que·ls orgoillos, mals enseinatz,
Fals fegnedors, outracujatz
Confondon amor en amant,
Per que domnas s’en van garant.
Mas ellas non fan a reptar,
Car d’els mou tot lo malestar,
Que ves ellas fan los enjantz,
Per que sobre·ls pros torna·l dantz.
E pueis vos platz qu’ie·us o covenga,
Ja non diretz ren ab la lenga
Ni·us sabretz ab lo cor pensar
De covinent qu’eu deia far,
Que·us no·s en fasa per un tres
La sazon que vos o volres,
De meillor cor qu’ieu no·us o dic».
«Aissi·us tenrai ieu per amic»,
Dis Brunesentz, «e per seinor,
Ez enaissi auretz m’amor.
E ve·us lo covinent cals er:
Que voill que·m prendatz a moiler,
E pueis porretz plus lialment
De me far a vostre talent,
E mieltz venir e mieltz anar
Ses tot repte de malestar
De lausengiers contrarios,
Que ves amor son enoios
E·n fan moutas partir a tort.
Mas aquesta no·s part ses mort,
Qu’enaissi l’a Dieus establida,
Per que non pot esser partida.
E si·us platz c’aital covinentz
Me voletz far tot bonamentz
En la man del bon rei Artus,
Ja no·us en demandarai plus.
Car el a pulcellas en garda,
E qui mal lor fa, non se tarda
Ora ni terme ni sazon,
Car senpre cobra gizardon
(Ja non er tant mal ni tan pros),
Sol qu’el ne sia poderos.
E cant el no·i pot avenir,
Fai l’als pros chavaliers seguir,
Que son de la Taula Redonda.
Aissi a pullcella aonda
Ez az domnas qui perdon terra:
Neguna per pais ni per guerra
En son poder non penra dan,
On que venga ni on que an».
E Jaufre, cant o au, respon
Ab un gran sospir de preon:
«Domna», dis el, «si m’aiut Dieus,
Tant m’es aquest covinent leus,
Doutz ez amoros e plazentz;
Que greu serai enantz jausentz,
Ne aurai alegrier de ren,
Ni noitz ne jorn pausa ni ben,
Tro qu’enaissi con o disses,
Sia faitz, pois vos o voles».
E Brunesentz respon aissi:
«Voletz o doncas enaissi?»
«O ieu, domna, mout volontos;
C’anc ren non fis plus desiros
Ni de tan bon cor, per ma fe».
«Doncs vos faitz ieu seiner de me,
De tot cant ai e de m’amor,
D’aver e d’omes e d’onor;
De tot vos don la seinoria».
«Domna, ieu voill que siatz mia,
Mas ja ren del alre non voll.
E no·us o tengatz az orgoill,
Si ieu non voill penre la riquesa:
Anc non sai vinc per cobeseza
D’aver, de tera ni d’onor,
Mas plainamens per vostr’amor,
Que disir mais, si m’aiut Dieus,
No fatz, que totz lo mont fos mieus.
Mas en garda penrai la terra,
E·ls homes defendrai de guerra,
Tant com porai de mon poder».
«Foudatz es qui·us vol plus querer»,
Dis Brunesentz, «si Dieus m’aiut».
Ez aisso a quecx covengut.
Brunesentz dis que parlera
Ab sos homes e lor dira
La paraula tot coindamentz,
Que ja sol non fara parventz,
Que n’aia de ren volontat.
Ez a son senescals sonat
E ditz li que, se de manjar
Es adobat, fassa cridar
Que venga qui manjar volra.
Ez el respon que faitz sera.
Ab aitant venc un cavallier
Solamentz ab son escudier,
E venc per la sala batent,
Ez es desendutz mantenent
E venc s’en dreitz ves Brunesentz:
«Domna, salutz, mais de cinc centz
Vos aport de part mon seinor,
Melian de Mont Melior».
Dis ela: «Ben siatz vengutz,
Que mout me plason las salutz
De mon bon seinor Melian.
Ez auria mout gran talan
De sa vista, se lui plagues».
«Domna, fort breument lo veires»,
Dis lo cavalliers, «so·us afi,
Que non es gaire loig d’aici.
Atrasaitz sai quier a manjar;
E si·us platz, fatz o adobar,
Que per so sa m’a enviat».
E Brunesentz a escridat:
«A ssellas, cavalier, a sellas!»
E pueis ies s’en ab sas pulcellas,
E Jaufre ab los cavaliers,
Que cascun lo sec volontiers.
E non an gaires cavalcat
Ni non son del castel luniat,
Que an vistas doas donzellas
Solas, que non ven hom ab ellas,
En lor palafres cavalcan.
Ez aneron sovent torcan
Lor oilltz, que agron del plorar
Trebols e vermeiltz del torcar.
E van sospiran e plainen,
Ez aquo menut e soven.
E Jaufre a llas saludadas
Ez a lor novas demandadas
De Melian, s’es loing d’aqui.
E la una respondet li
Sospiran e tenc sos oilltz bas:
«Seiner, bonaventura aias,
Que nos no·us saben re contar
De Melian, que·l nostr’afar
Nos es tan grieus e tan cozentz
Que·ns tol totz autres pensamentz».
«Pulcella, e con es tan cars»,
Dis Jaufre, «aquest vostr’afars?
Saber o voill, digatz m’en ver!»
«Seiner, pos o voletz saber,
La veritat vos n’er contada:
Ieu sui una deseritada
D’aver e d’omes e d’onor,
Per so que non voill dar m’amor
Az un cavalier de mal plaitz
(Que no·i a nul autre forfaitz),
Mal enseinatz e mal adreitz,
Que a peccat me tol mon dreitz
Ez a tort e ses forfaichura.
Ez ieu non trob que ma dreichura
Defenda ves lo sieu gran tort.
Ez ieu voill mais receber mort
En autra terra, be·us o dic,
Que ja d’el facha mon amic
Ni ja en son poder mi tenga».
«Ara·m digatz, si ben vos venga»,
Dis Jaufre, «si non es aguda
Al rei que a domnas aiuda
E la pulcella em patz ten?»
«Seiner», dis ella, «si soi ben;
Mas anc conseill non la trobei,
Tant no·l queri ni·l demandei,
Ab cavalier ni ab son fill».
Dis Jaufre: «Ben m’en meravill!
On era doncs Galvan anatz,
Ni Ivan lo ben enseinatz,
Caedis lo pros e Tristantz,
Percival ni Calogrinantz,
Lançalot de Lac ni Erecx,
Caraduis e·l senescals Quex?
Non eron en la cort aquist?»
«Seiner, d’aquo non sai, per Crist,
Lo ver, se i eran o non,
Que no·ls conosc ni sai qui son.
Mas ieu fis mon clam ausent totz,
Ez anc neguns non sonet motz;
Qu’ieu sai si n’i agues negun
Que volgues aver tan d’estrun,
Ni volgues son pretz assauçar,
Qu’el s’enantira de parlar,
Car ja pros hom non tarzara
De parlar lai on loc sera.
Mas lo malvais esta segur
Aqui on troba ren d’atur.
Aissi son de la cort partida
E vauc queren coma marida
Un cavallier c’a nom Jaufre,
En cui ai mon cor e ma fe,
Tant n’autz dir de bona lausor,
Qu’el m’acor’ab Nostre Seinor,
Ab sol que Dieu lo·m lais trobar,
Qu’el m’acabe tot mon afar.
Qu’el a Estot lo mal vencut,
E·l bron de la lansa pendut,
E·l serventz mort, que·l pas garava,
On om sen raubar non pasava,
E·l mezel que tant era grantz,
Que fazia aucir los enfantz,
E sobrat e vencut e mort.
Ez un jaan sobrier e fort
Aucis per la filla d’Augiers,
E·s conbatet ab l’aversiers,
Ez a Taulat vencut e pres
Ez a la cort del rei trames
Ab Melian que pres tenia,
Ab cinc centz en sa conpagnia.
Tant es Jaufres honratz e pros,
Tant cortes e benaüros,
Que sai que ja non faliria
E que mon dreitz m’en triaria».
Aisi respondet Brunesentz,
Tot süavet entres ses dentz:
«Pulcella, ben parlatz en fol,
Car qui per forsa no·l mi tol,
N’aurai ieu tot so que desir,
Enantz que·l lais da me partir.
Car qui ten so que vol ez ama,
E pueis lo gic, a tort se clama,
Si n’a desaise ni fragura.
Anatz querer vostr’aventura
En autre luec, si·us platz, amie,
Que de quest non menaretz mie!»
E Jaufre parlet ab aitan:
«Mout m’enueia de vostre dan,
Donzella, e mout me sap mal;
E dic vos ben, si Dieus mi sal,
Si non fos per lo mieu afar,
Qu’ieu ai tant cochos e tant car,
Qu’ieu ades ab vos m’en anes.
Car ieu soi aquel que vos queres,
E deffendrai vos voluntiers
E serai vostre cavaliers,
Cant lo mieu afar aurai faitz.
Mas ja enantz per negun plaitz
Non enpenrai autra batailla».
«E siner Jaufre, Dieus mi vailla»,
Dis la donçella tot ploran,
«Que tant vos ai anat cercan
E tant ai de respeitz en vos
Que, si·m sal Dieu le glorios,
Greu me poiria hom far entendre
Que ja autre·m poghes deffendre.
Seiner, fatz o, per Dieu vos sia,
Que no·i ai respitz mas cart dia,
E si adoncs non ai aiuda,
Tota ma terra ai perduda,
Que ja pueis non venga neguns!
Que, s’i venia·l rei Artus
Ab lo poder qu’el pot menar,
No·m poirria·n terra tornar,
Ez er me morir a dolor
Per frachura de valedor».
Dis Jaufre: «Non aiatz temensa!
E Dieu aiatz ferma cresensa,
Donzella, qu’el vos pot valer
Fort leu, car el n’a ben poder;
E fara o ben ab mon grat».
Ab tant el vi venir Taulat
Entres dos palafren anblan,
E de seguentre Melian
Ab sos cavalliers tot de pas.
E Jaufre cor ves el vias
E Brunesentz de gran eslais,
Ez anc non cre que vis hom mais
Tal joi menar ni tal baudor,
Com il an menat entre lor.
E Jaufre pueis e Melian
Van s’en ves lo castel parlan,
E de l’autre part Brunesentz;
Apres venon las autras jentz.
E Meliantz a lor contat
Del rei, com l’a rendut Taulat,
E con fes en sa cort jutjar
Qu’el fassa cada mes puiar
Taulat en l’angarda batent,
E que·l tenga tot aussiment
.Vii. antz, com el l’a tormentat;
Mas pueissas l’a asegurat.
E pueis dis li del rei Artus,
Que·l saluda cent ves e plus
E la raïna dos aitantz.
«Ez ja non aura gautz enantz
Ne alegrier de nulla ren,
Entro que·us aion vist, ni ben».
Pueis demanda·l de son afar
Com er, se jamais vol tornar
Al bon rei que tant lo desira.
E Jaufre respont e sospira
Ez a garat ves Brunesentz,
E dis: «Si, tornerai breumentz,
Ab c’un pauc aia sejornat
En est castel, que mout m’agrat.
E deitz vos ben tener lausor,
Car mout mi an per vostr’amor
Gent acoillit totas las jentz.
E de ma domna Brunesentz
Laus me de son gent acuillir
Mil tantz que no·l sabria dir».
Aisi se son parlan vengut
El castel, on son deseindut
E trobon jent apareillat
De manjar, e pueis an lavat
E son s’asegut bellamentz
Per las taulas cominalmentz.
Ja no·us cal novas demandar
Del jent servir que lor fes far
Brunesentz, ni·l gent acoillir,
Car hom no·us o poiria dir,
Si longa pena no·i metia.
Mas aitant vos dic tota via
Qu’el mont non es neguna res,
Per so c’om manjar en degues
Ni a la boca fos plazentz,
Que no·n i aghes largamentz.
E cant agron a lor plazer
Pron manjat ez a gran lezer,
Il son de las taulas levat
E son s’al solatz ajostat,
Que fon per la sala tengut.
E Meliantz es asegut
Ab Jaufre luein a una part:
«Seiner», dis el, «si Dieus vos gart,
Digatz mi com es tant tarzatz,
Que non es a la cort tornatz
Del bon rei que tant vos desira?»
E Jaufre, cant o au, sospira,
Ez aquo grieu e de preon;
Pueis a cap de pessa respon:
«Seiner», dis el, «per sejornar
M’a faitz Brunesentz estancar
Aici on m’a, per vostr’amor,
Gent servit ez a gran honor».
Dis Milians: «Ara·m digatz,
E non m’o celetz, si·l amatz,
Car ieu vo·u puosc ben acabar,
Per que non m’o devetz celar».
«Seiner, ben l’am», so ditz Jaufre,
«Ez ai bona razon per que;
Tant m’a gent servit a plazer,
Per que no·ill deitz nul mal voler,
Antz la douria mout servir,
Si ja·n podia en luec venir».
«Ieu non o dic», dis Melian,
«De quest’amor, mas que·us deman
Si volriatz sa drudaria».
«Seiner, o ieu, s’eser podia,
Que nula ren tan non desir.
Mas aiso no·s pot avenir,
Qu’el mont non a enperador
Que non fos honrat de s’amor,
Per qu’ieu seria otracujatz
Si no·m tenia per pagatz
De s’amor, tant es bella e pros.
Mas sevals en serai joios,
Pos vei c’alre non puesc aver».
«Si auretz, qu’ie·i metrai poder»,
Dis Melians, «que ses doptar
La·us farai ab tot cant a dar».
Aisi o an entr’els parlat.
Ab tant ve·s Melian levat,
E venc s’en dreitz ves Brunesentz,
Lai on la vi sezer tot jentz.
E Brunesentz, que·l vi venir,
Levet se per el acuillir:
Pueis van a una part sezer
E parleron ab lor plazer.
Dis Melians: «Ben es honrada,
Brunesentz, car de vos s’agrada
Cel que a tot lo pretz del mon.
E non o dic, si Dieus m’aon,
Per menzonja ni per plazer,
Mas per so car o sai en ver.
E vos si·us o sabetz assatz;
Car ben cre que ausit aiatz
Las grant proechas que a faichas,
Ni con las a ben a cap traichas.
E ja alre non agues faitz,
Mas car a me de prison traitz,
Si·n devetz vos far per m’amor,
S’ieu o voill, marit e seinor».
E Brunesentz respon tot jen
Aissi con cella que ab sen
Si sap azaut d’amor cubrir,
Que la fai plainer e languir,
E dis per sa paraula feiner:
«Ben sai e reconosc, bel seiner,
Que de vos tenc tot so que ai,
E vostra son tant con viurai;
De sotz Dieu non ai mais seinor.
E vos devetz mi per amor
Conseillar ez a bona fe,
E dar tal marit que a me
Sia honrat e bon a ma gentz;
Qu’eu n’ai estat tan longamentz
Per vos, e n’ai mout soanatz
De pros e de ricx e d’onratz.
Ez eu aquest anc mais no·l vi
Ni anc parlar mais no n’auzi,
Ne vi home de son linacie,
Ni non sai si s’es de paracie.
Ez ira s’en per aventura,
C’amors d’aital home non dura,
Antz frain plus leu d’una retonba
E fuitz plus que solleltz en comba.
Ez ieu non sai on lo me queses
Ni en que lo m’en destreisses,
Si·s n’anava ni m’escernia.
E tota jentz m’en gabaria,
E vos no·i auriatz honor».
«D’aquo no·s cal aver paor»,
Dis Melians, «qu’ie·l conosc tal:
Tan franc, tan fin e tan lial,
Que ja non fara malvastat;
Que cant om auria cercat
Tot est mont per terra e per mar,
Non s’en poiria hom meillorar».
«Seiner», dis Brunesentz, «non sai
Qu’ieu en disses; mas tot farai
Que·us volretz, sia mal o ben,
Que no·us en desdirai de ren,
Car lo meus afar vostre es
E vos gardatz com o fares».
E pueis ditz tot söau e jen,
Que nulla res non o enten:
«Bel seiner Melian, per Dieu,
Si tot vos era mal o grieu,
Si m’o faria ieu autresi».
Amdui partiro se aissi.
E Meliantz a faitz cridar
Parlamen, e fes ajostar
Sas gentz ez a lor o mostrat,
Si que tuit o an outreiat,
E lor es bon e lor agrada.
Mas Brunesentz s’en fein irada,
Cais que del marit non s’agrat;
Mas si o avion tuit jurat,
Per el non romanria plus,
E dis qu’el man del rei Artus
Vol sia faitz, pos aissi es.
E tuitz dizon: «Bon es, bon es!»
Parlaren de Jaufre ueimais.
La bruda es grantz el palais
Dels cavalliers e dels baros,
Que tuit son d’anar volentos.
E Melian a lor mandat
C’ades sion apareillat
Tuit aquil que anar volran,
Que d’aqui a dos jorns mouran.
Senpre viratz apareillar
Tant arnes, tant garnimentz clar,
Tantz bels ausberc, tant bels escutz,
Tanta espaza, tant elms agutz,
Clars e forbitz e resplandentz;
E tantz enaps d’or e d’argentz,
Tantz beltz muls e tant palafre,
Que ja no·us er contat per me.
Ni dels vestirs no·m metz eu plaitz;
Qu’en dos jorns non an alre faitz,
Mas ades cosir e tailar
Draps de seda e gris e var,
Sebelis e ricx draps de grana:
Anc mais gentz a maior ufana
Non s’apareilleron d’anar.
E Melians a faitz menar
Taulat lai on el lo tenc pres,
E pueis sun se tuit ensems mes
El camin ab gran alegrier.
E son contat li cavallier
Solamentz ses la autra jentz
A .viii. milia e cinc centz,
E ben mil e cinc cent donzellas,
Ez a·i ben mil domnas ab ellas.
Tres jorn an aissi cavalcat,
E per jornadas albergat,
Ez al quart jorn il son vengut
En un bel prat vert e foillut
D’erba fresca e de bellas flors
Don eissi mout bona flaurors.
E·l prat ez claus tot en viron
Dels bellazors arbres del mon.
Ez el mietz a una fontana
Gran e preon, clara e sana,
Don s’azaiga aquella prada
Que dura demieia jornada.
E Meliantz per la verdor
De l’erba e per la flauror,
Que de lla flor bona issi,
Dis que albergaran aqui.
E car i a d’aiga viutat,
An o tuit ensems autreiat,
E tendon lor tendas aqui.
E Jaufre ab aitant auzi
Una causa que fort plania,
Que cridava: «Sainta Maria!»
E «Dieu!» ab plans motz angoissos,
Aitant con pot, en auta vos.
E Jaufre crida cant o au:
«Da·m mas armas, que lai m’en vau,
On autz aquesta votz cridar!»
Dis Melians: «Ieu voill anar
Ab vos». «Non faretz», dis Jaufre,
«Ne vos, ni autre, per ma fe».
Ez es se mantenent garnitz
E pueis es el caval saillitz,
E pren la lansa e l’escut,
E va s’en en lai per vertut,
E venc s’en tot dreitz ves la fon
On ve que s’auci e·s confon
Una donzella, e s’esgrafina
Sa fresca cara e sa petrina,
E ronp sos pels e sos vestirs,
E dis ab angoissos sospirs
Tot mantenen que vi Jaufre:
«Seiner, per Dieu, aiatz merce
D’una domna que nega aici!
Seiner, per Dieu, acoretz li,
Que grantz tala e grantz dolors
Er, s’enaissi mor ses secors.
Az esta fon era venguda
Bainar, e l’aiga es creguda,
Que non sol esser tan preonda.
Franc cavalier, per Dieu, l’aonda
A la plus bella, a la plus blanca,
A la plus pros, a la plus franca,
E tota la plus enseinada,
Que anc fos ne ja sia nada!
Jamais non er de nulla jentz
Domna de tantz bons conplimentz!»
E Jaufre gara ves la fon
E prop de lor, non jes preon,
Ez el vi la domna negar,
Una ves sorçer, autra intrar.
E deissent de gran volontat
E pueis a l’arestoil gitat,
Que la cuja ves el tirar.
E ve que no·i pot adessar,
E fai s’enantz aitant con pot.
E la donçella venc de trot
Ez a·l tal de lla man donat,
Qu’intz en l’aiga l’a balanzat,
Aissi com era, totz garnitz,
E totz causatz e totz vestitz.
E pueis apres sal la donzella
E la domna ratra·s n’ab ella.
Aissi s’en son entratz totz tres.
Oimais a pron de far Jaufres:
Mout es l’aiga grantz e preuns,
E Jaufre ez cazutz al fons,
Aissi com era, totz armatz.
E·l caval es enrabiatz
Can ne vi son seinor intrar;
Aissi com se saupes parlar,
Brama e crida ez endilla
E plaing, si que fon meravilla.
Anc bestia non fes tan gran dol,
Qu’el grata e fer e mor lo sol,
Pueis gieta·ls pes e vai corren
Tro a la fon, pueis torna s’en.
E cant ac assatz trebaillat
E pron coregut per lo prat,
Lo senescals de Brunesentz
O a vist e venc s’en corentz
A Melians, totz esperdutz,
E dis li: «Jaufre es perdutz!
Cals aventura lo·ns a tout,
Que son caval veg anar sout?
Veiam si ja·l porem acorre!»
Aqui viratz cavalier corre
Ves la font de gran esperon,
Pueis menon tal dol cant lai son,
Que jamais sos parç non er faitz.
E Melianz es ablasmatz
Casutz, si que non pot parlar,
Cant vi son caval sout anar.
E siei cavallier trist e morn
Son li vengut corent entorn,
Que l’an d’aiga fresca arosat,
Si que parlar a recobrat.
E pueis pren a plainer Jaufre:
«Franc cavaliers de bona fe,
Gaillartz e pros e ben aibitz
Ab bon faitz e ab meillor ditz,
Coronatz de cavalaria,
E bannieira de cortesia,
E claus de totz enseignamentz,
E gauts de totas bonas jentz,
Abaisamentz del orgoillos
E puiamentz del bezognos,
E mantenensa de dreichura,
Desacordantz de desmesura:
Non puesc totz vostres bens retraire,
Car vos eravatz filtz e paire
De totz bon faitz e de totz bens.
Ben er ancui paradis plens
De gautz, car vos la es intratz;
Mas nos laissetz sai sus iratz,
A dolor ez ab marimentz.
Mort, mout as pauc d’esgardamentz
E mout iest mala e deschausida,
Car los avols laissatz a vida
E·l pros en menatz ses razon.
Mout as facha gran tracion
D’aquest, c’aissi nos as anblat,
Qu’entre nos non as ren laissat
Mas mal, e vas t’en ab lo ben».
Ab aitant ves la font s’en ven
Corentz, si com enrabiatz,
Totz sancnentz e totz esquintatz,
E fora s’en aissi com venc,
Gitatz la intz, can lo retenc
Un cavalliers, que·l pren a bratz
E dis: «Seiner, no·us ausisatz
Ne voletz nos autres aucir!
Que tuit i poriam saillir,
Que ja neguns non eissiria.
Conortatz vos, per Dieu no·s sia!»
E·ls altres son vengutz corren,
Tant con podon, ves el baten,
Ez an lo lonjat de la fon.
Ez el se fer del puing el fron,
Pueis plaing Jaufre tan dolsamentz
Que faitz n’a plorar mais de centz.
E Brunesentz es s’en venguda
En sa tenda, c’on l’ac tenduda,
Ez au lo crit que an levat;
Pueis a un escudier sonat:
«Sa vai, amicx, digas mi tost
Cals es lo dol de quil de l’ost».
«Domna, aug dir, don soi iratz,
Qu’en la fons es Jaufre negatz».
«Sainta Maria, e so consi?
Ieu m’en vauc negar autresi,
Que ja, per Dieu, sols no·i mora!»
E va s’en, tan con pot, en la
Tota desenvouta correntz;
E de domnas mais de cinc centz
Segon la, tant can pot cascuna,
Mas no·i pot consegre neguna.
E cant fon a la fon, escrida:
«On est Jaufre?» Puis est sailida
Laïntz pes jontz tot mantenen.
Mas lo sieu senescals la pren
Per los pels que son espanditz,
Aissi com hom amanoïtz
E trais la defora per forsa.
Ez ab aitan lo critz s’esforsa:
La viratz donzellas cridar
E domnas plainer e plorar
E ronpre cara e cabels
A cavalliers e a donzels.
«Jaufre, Jaufre», dis Brunesentz,
«Caps de totz bons enseinamentz,
Franc cavallier es amoros,
Sobre totz d’armes poderos,
Qui vos a mort? Sabran ho·m dir?
Per Dieu, anc ren no·us puec aucir
Ses tracion e ses malesa,
Tant avia en vos de proesa.
Jaufre, ieu romanc escernida
En vostra mort. Mal aia vida,
Car segentre vos sa·m reten,
E mal aia mort car non ven!
Mort, e on te porai seguir,
Pos tu non vols a me venir,
E consi puesc demandar on?
Non iest ab Jaufre en la fon?
Si est ben, non i puesc doptar,
Donc me vauc ieu laïntz negar».
E leva·s com enrabiada
E fora·s ben laïntz gitada,
Cant lo senescals la retenc
Ez Augier que corren i venc,
Que l’an a penas retenguda.
Ez ella crida: «Dieus, aiuda!
Amicx Jaufre, on est anatz?
Franc cavalier ez enseinatz,
E de totz benestars conplitz,
Vos portavatz el cor escritz
Totz bens que·us garavon de failla:
Jamais non er hom que vos vailla.
Vos m’aviatz d’ira gitada,
Mas en maior m’avetz tornada.
Vos m’aviatz gran gautz donatz;
Ay lassa, tam pauc m’a duratz!
Mas la dolor m’aura durada,
Que totz tenps mais viurai irada,
Mas fort sera corta ma vida».
Ez es se tal del poing ferida
En las dentz, que las fai sancnar.
Pueis pren sa cara a esquintar
E ronp sos cabels saurs e blans.
Mas Augier le vai penre·ls mans,
Que tot en ploran la castia:
«Bela domna, per Dieu non sia!
Aiatz de vos eissa merce,
C’aiso non ten pro a Jaufre;
No·us voillatz enaissi confondre!»
E Brunesens no·l pot respondre,
Qu’entre·ls brasses li cai pasmada:
E pogratz aver cavalcada
Una lega, aintz que parles.
E pueis a ditz: «Amicx, on es?
Mort o viu vos volgra vezer,
Baisar, abrasar e tener».
E pueis fer s’en la cara si
Que·l cuer se ronp e·l sanc n’issi.
Apres lasa·s cazer el sol;
Anc res non menet tan gran dol.
E·l senescals tot en ploran
Ez Augier la van conortan,
Ez an la a forsa menada
En sa tenda, on l’an colgada
En un lietz tot süau e gent;
Pueis torrnon ves la fon corent.
A la font es tornat Augiers,
Ez entorn ac tantz cavaliers,
Que tuit ploron Jaufre e plainnon
E tiron lor cabels e frainnon.
Mas Augier l’a plan sobre totz
E dis ploran al primier motz:
«Amicx Jaufre, conpaintz e seiner,
Anc hom non poc derçar ni peiner
En estoria ne in canson
Vostre par, ni anc vist non fon
Ni anc hom non l’ausi retraire.
E qui pogra mais a cap traire
So que vos avetz acabat
En tant pauc com avetz reinat?
Que non a jes dos mes entiers,
Seiner, que vos fos cavaliers.
Anc Galvan ne·l bon rei Artus
Non feron en lor joven plus
De proesa en tot un an
Con vos avetz faitz entretan
Con avetz entre nos estat.
Ai, Mort! Consi m’as guerreiat
E com as tornat en derier,
Que tout m’as gautz ez alegrier
E dat marimen e dolor!
Amicx Jaufre, la vostr’amor
M’era plus cara que·us non dic;
Greu aurai mais tan bon amic,
Tant vertadier ni tant coral,
Tan franc, tan fin ni tan lial,
Ni tan humil ni tan plazen,
Ni tan pros ni tan conoisen,
Tant ensainat ni tan astruc.
A, Dieus! Per que anc lo conuc?
Que siei bons aips e siei plazer
Mi fan plorar e·l cor doler
E faran tan con ieu ja viva.
Mout sera ma vida caitiva
D’aici enant, mas a mon vol
Non viurai!» E gita·ss el sol,
Tant autz con es, tot estendutz,
Ez es se totz escoissendutz,
E mena tal dol e tal plor,
Qu’el mon non a tan fer trachor,
S’o vis, non agues pietat
E qui non plores mal son grat.
Da l’autra part lo senescal
Mena dol, ez ausiretz cal:
Sos cabels ronp e s’escoissen
E·s fer en la cara soven
Del poing, si qu’en es totz sancnentz;
Ben senbla qu’en sia dolentz.
Mout lo plaing grieu e plora fort:
«Mout me meravill qui·us a mort,
Seiner Jaufre, si Dieus m’aiut,
Ni con pot esser avengut.
Ara·us dic per encantament
Vos avem perdut verament;
Que no·m senbla, si Dieus m’aon,
Qu’aia cavalier en est mon
Que·us poghes tant leu conquerer.
Ay, Dieu! Per que donest poder
A neguna ren qu’el mon sia
Que l’enjanes? Que ja·t servia
En totz sos faitz mout voluntiers,
E·us era fins e vertadiers
E lials e ses tot enjan.
Non a ges faitz a sol nos dan
Cel que l’a en la font gitat,
Que tot lo mon n’a peiorat
Ez el mortz e ma domna morta,
Qu’ieu cujava·m, que fos estorta.
E nos pensem que de seinor
Nos agues Dieu dada la flor
(Si s’avia ben a deliure)
S’a lui plagues que·l lasses viure.
Mas so nos deu enuiar fort,
Car non saben qui·l nos a mort,
Ne saben cui nos en reptem,
Ni home a cui lo demanden,
Ne cui en deian guerreiar.
Non poden nul home reptar
Mas Dieu e la votz que plainnia,
Que cridava: «Santa Maria!»
E «Dieus! Que li vengues acorre!»
Ab tant fer si tal sus el morre,
Que·l sancs n’ensi tot vius e clars
Per la boca e per la nars.
E pueis laisa·s el sol cazer,
E dos cavalliers per poder
Levon lo sus tot en ploran
E·l van gentamentz conortan.
Grantz es le dol e·l plors e·l critz:
Totz lo plus joios es marritz,
E tuit ploron cominalment,
E quecx se ronp e s’escoissent.
Pueis venc l’arcivesques Gales,
Mout savis e mout ben apres,
Qu’el prezica ez a lor ditz:
«Seinor, nos atroben escritz
Que Dieus es de tot cant es seiner,
E tot cant li plaz pot destreiner,
E sieu es tot ez el lo fes.
E si ara a Jaufre pres,
Far o pot enaissi co·l sieu,
Ez a nos non deu eser grieu;
Car de cascun es poderos
E no·l vol perdonar a nos
So que non perdonet a se.
E se neguns amet Jaufre,
Non fassa dol, que pron no·l ten;
Mas que fassa per s’arma ben
E prec Dieu e Santa Maria,
Ce·l meta en sa conpagnia.
E ieu totz tenps, tant cant viurai,
Don li part els bens que farai;
Ez aissi deu o far cascuns.
E se bon conseill sap neguns,
Don lo, e laissetz aquest dol,
C’oimais no·l faretz, per mon vol!»
Qant l’arcivesque ac parlat,
Ve·s Melians e pes levat,
E dis: «Seinor, bons consell dona,
Aissi com honrada persona,
L’arcivesques, que mout dis ben,
Que·l dols a Jaufre pron non ten,
E nos creissem nostra dolor;
Mas, si tuit o voletz, seinor,
Trametam, que non aia plus,
Messatjes al bon rei Artus,
Que·l digon con es avengut
E con avem Jaufre perdut.
E nos asperem en est prat
Los mesatjes, tro sion tornat,
Es augam del rei que dira».
E tuitz dizon que bon sera;
Que·l rei sap gan ren d’aventuras,
E tot l’an l’en vengon de duras.
«Ez el dar nos a atrasaitz
Conseill e sabra com es fatz».
Los mesatjers son alegut
E lo matin son se mogut.
E Jaufre pensa d’autr’afar,
Que las donzellas, ses mal far,
L’an jus passat per mietz la fon
En la jensor terra del mon,
On ac molt e plain e montainas,
Vals e conbas e bellas plainas,
E aiga, buscacies e pratz,
Villas e castels e ciutatz.
Mas tot es erm e voitz de gentz,
C’uns cavalliers mals e cozentz
O a tot confondut ab guerra,
Morta e gastada la tera.
E la donzella tot süau
Dis a Jaufre: «Seiner, Dieu lau;
Ara·us ai ieu en mon poder,
Az home non deitz grat saber,
Mas a ma art ez a mon sen.
Ieu son aquella que tan jen
Vos vinc querer secors ploran
Del gran trabaill e del afan,
Que m’a faitz Felons d’Albarua,
Un malvais hom; cui Dieu destrua!
Car cavalliers non es jes miga,
Ni no o par, que que hom s’en diga;
Qu’el mon non a plus mal enpost
Que fest vellania plus tost.
Qu’el a maior testa d’un buef
E quec dels oilltz plus gros d’un uef,
E·l front meravilos e gran,
E·l nas quichat e mal estan,
Lauras espessas e morudas,
E las dentz grans, mal asegudas,
E maior gola d’un leupart,
Que fendut n’a daus quequa part
Tro sotz las oreillas aval,
E·l col a guiza de caval.
Ez es emples per los costatz
E pel ventre gros ez enflatz;
Cambas platas e mal estantz
E las coissas grossas e grantz:
Anc hom non vi tan fera ren.
Ez ieu, seiner, dic o per ben,
Per so que no·us fassa temor;
C’a tota jens fai tal paor,
Que d’aitant co·l vezon venir,
No·s podon tener de fugir.
Qu’estiers non conquer el negun
Per batailla ni per estrun.
E ve·us, seiner, con es anat,
Que non m’a nulla ren laisat
Mais un castel, c’ai retengut;
E deitz l’aver deman rendut,
C’aissi o ai en covinen,
E me mezeissa aissimen,
Si Dieus e vos no m’en aiuda.
Ez ieu volria esser penduda
Antz que·m tenga en so poder!»
Dis Jaufre: «E dizes mi ver?»
«O ieu, seiner, si m’aiut fes».
«Ara doncx, pos qu’enaissi es,
Ieu conbatrai per vostre dreitz.
Mas vos non o fezes a dretz,
Car enaissi sa m’avetz mes,
Que Brunesentz sai ben que n’es
Morta, o ella·s n’aucira».
«Seiner, ja d’aiso non mora»,
Dis la donzella, «mas irada
N’es mout ab tota sa mainada,
E d’aquo sera leu garida.
Ez ieu fora tot tenps marrida,
Se non fos le vostre secors.
E fora ben maier dolors
Si ieu fos morta, que s’ella plora,
Que n’er garida en petit d’ora».
Tot aitan con pot lo conorta.
Ab tan son vengut a la porta
Del castel que la domna ten,
E can Jaufre vi que per ren
Non er estiers, es se pagatz
Ez es se el castel intratz.
Le castel es fort e ben claus
De bons murs, e·l vallat son caus,
Plen d’aiga, en roca taillada;
E sus a petit de maisnada.
E cels que lai son albergat,
L’an mout gentament convidat
E l’an mout ricament servit
D’aco eis que lai es petit;
Que tant lai ac pauc de vianda,
Que non avion mais a randa
Tant cant lor n’es ops l’endeman
De carn e de vin e de pan.
Ez aquo an la noitz manjat,
E pueis son se tot gent colgat.
E·l matin, cant la dia par,
Jaufre comenset a levar.
E cant fon vestitz e causatz
E sa cara e sses mans lavatz,
E prega pueis Santa Maria
E·l son car fil que·l don bon dia
E que·l don lo dreitz retener
De la domna per son plazer.
Pueis fes un preire revestir
Ez a·l faitz una messa dir
Del Sant Esperit dignament,
Ez el ofri .vii. marc d’argent.
E cant la mesa fon fenida
E Jaufre l’a en pes ausida,
Seina·s ez eis s’en totz jaussentz
E pueis apres las autras jentz.
Ez es se sus el mur puiatz
E la domna ab el latz e latz
Per veser si Fellon venria.
Que si ven batailla n’auria,
D’aquo pot esser ben certan,
Per o si en el non reman;
Car Jaufre n’es ben coracios,
Car l’amors lo fai consiros
De Brunesentz, qu’en sus lo tira,
Per que sovent plaing e sospira.
Aissi an pron el mur estat
Grant pessa ez an pron parlat
De totz los afar de la terra,
Con es tot confondut per guerra
E con es tot mort e gastat.
Ab aitant a Jaufre garat
E vi venir per una plaina
De cavaliers una conpaina.
«Domna», dis el, «ve·us cavaliers!
Seria aiso vostre guerries?
Veiatz si ja·l conoisseres!»
«Seiner», dis ella, «ben i es.
Aquo es el que ven premiers,
L’enemicx de Dieu, l’aversiers».
«Ara doncx lasem lo venir
Ez ausirem que volra dir!»
E Fellon venc s’apropian
Del castel tot süau anblan,
E portet en man un aucel
Mout bon ez avinent e bel:
E non es maier d’un astor,
Ne ja no·l cal querer meillor.
Lo col a pauc e·l bec aspes,
Plus trencant que rasors non es,
E·ls volars loncx que·l sobrebaton
De mietz pe e la coa·l passon;
Las ganbas grosas e·ls pes fortz,
Don a moltz auzels pres e mortz.
E cant fon al pe del castel,
El vi gruas en un pradel,
Que passion entro a cent.
Ez el tol la longa corrent
Al auzel e laissa·l volar.
Ez el las vai revironar
E pueis puia de tal poder,
C’a penas lo poc hom vezer.
E cant la fon ben autz puiatz,
Ez el desent totz abrivatz
Ves las gruas e fes un crit,
Tal que·l plus sortz l’a ben ausit,
Pueis estet subr’ellas de sus.
Ab tant Fellon, que no·i ac plus,
Venc ves las gruas e pres en
Tant con li plac a son talen,
E pueis apres sei conpaignon,
Que no·i ac tant avol garçon,
Que no·n portetz aitant con poc,
Que anc neguna non se moc
Plus que si fosson totas mortas
O liadas a granz redortas.
E cant n’an a lor volontat,
E Fellon a l’auzel sonat,
Ez el li es tornatz el pon.
So dis Jaufre: «Si Dieus m’aon,
Mout a cortes auçel aici,
Que anc mais hom tan ric non vi.
S’el podia penre ni aver,
Non penria negun aver,
Que no·l dones al rei Artus,
Si Dieus vol que ja torn la sus».
«Seiner, si torneretz breumen»,
Dis la donçella tot riçen,
«Ab gran gautz ez ab alegrier,
Ab l’auçel ez ab mon guerrier,
Qu’er vencutz; en Dieu n’ai ma fe
Ez el peccat que a de me».
Ab tant Fellon venc a la porta
Ab l’auçel que en sa man porta,
E crida: «Vos, qui es lasus,
Desendetz tost a me sa jus;
E la putans esca sa fors,
Que tant m’aura vedat son cors,
C’ades er als garçons liurada,
Als plus sotils de ma maisnada,
C’a mos ops non la voill ieu ges».
Az aquest mot respont Jaufres
Tot jen e sinplament e plain:
«Seiner, se chai avetz putain,
Ja de saïntz no·us er tenguda,
Aintz vos er mantenen renduda;
E digatz la·m, c’ades l’aurets».
Dis Fellon: «Ben sabetz qui es.
Vostra domna voill que·m rendatz
E·l castel em ben ez en patz,
Si con m’avetz en convinen».
«Ara·us autz parlar d’avinen»,
Dis Jaufre; «que per atrasaitz
Lo convinen que·us aven faitz,
Atendra volontiers cascuns,
E si·us platz, non demandetz plus».
«Ara doncx mi rendetz ades
Lo castel e la domna apres;
C’uei me deu esser tot rendut,
C’aissi m’o avetz convengut,
O aia qui·s conbata ab me?»
«Seiner, ara·m digatz per que»,
Dis Jaufre, «o volletz aver?»
«E vos doncx non sabetz lo ver?
O don diables es vengutz?
Per la gola·m seretz pendutz,
No·i a alre mas car lo voill».
«Aissi disses vos gran orgoill;
C’ab forsa, car la podetz far,
Voletz tan laitz deseretar
Una pulcella trist’e morsa,
Car vezes que no·us pot far forsa.
Dreitz vos fara e non ren als
En cort, que sia cominals,
Ez ab dreitz deu ben escapar.
E si aiso non voletz far,
Garnetz vos, car ja de batailla
Non trobaretz en ella failla;
Car tant a sa e la sercat,
C’uns cavallier l’a Dieu donat,
Tal que mantera sa dreichura».
«Fort as dicha gran desmesura»,
Respont Fellon, «se Dieu m’aiut.
Da·m ma lansa e mon escut
E mon elm, e ma garniçon
E ma spaza, don tan baron
Ai mortz e ronputz e trencat».
Pueis a son auçel comandat
A un escuder avinent,
Ez es se garnitz ricament.
E pueis escrida tant con pot:
«Iesca», dis el, «aquel arlot,
Que contra me·s fai batailliers;
Ara para s’es cavaliers!»
E Jaufre ab petit d’esclau
Garnic se tot jent e süau,
Pueis eis s’en foras totz garnitz.
E fon seinatz e beneïtz
Per la domna e per l’autra jen,
Que pregon Dieu mout humelmen,
Lor pietz baton, de ginollos:
«Seiner, qui·us laisses en la cros
Vostra mans per nos clavelar
E·l costat ab lansa nafrar,
Vos donatz a Jaufre poder
Con puesca Fellon conquerer!»
Amdui son garnitz en un prat.
Cavallier cuitz que a trobat
Fellons, non es tan ergoillos,
Tal que·l laissara consiros.
Fellons a garat denan se
E vi el canp estar Jaufre
Garnitz mout eissernidamen.
«Villan», dis el, «o as ton sen,
Car te cujas ab me conbatre?
Que se eravatz .xxiiii.,
Si seriatz vos tuit pres e mort».
Dis Jaufre: «Vos avetz gran tort,
Que s’eravatz trop plus sobriers
Ez eu era uns cavalliers
Ses lansa e senes escut,
Si·us rendria mort e vencut».
«Ara», dis Fellon, «autz bon gap.
Digas mi, vilan, per ton cap,
Quintz hom iest, ni on es estat,
Ni con t’es presa voluntat
Que·t voillas conbatre ab me?»
«Seiner, ie soi», so dis Jaufre,
«De la cort del bon rei Artus;
Ez a m’en enviat sa jus
A la domna, que la defenda
Tant tro que hom son dreitz li renda,
E ieu farai ne mon poder».
«Ben iest vengutz ton mal querer»,
Dis Fellon; «e de ton seinor
Dic te que jes no·t ten d’amor,
Antz te vol mal certainamen,
Ez a t’o assatz faitz parven,
Car per batailla sa·t trames;
Qu’e man de tal home t’a mes,
Que·t fara ab dolor morir».
«Aco non val ren, que t’aug dir»,
Dis Jaufre, «antz o tenc a vent,
Mas se en patz e bonament
Vols rendre e senes batailla,
Tro en la derriera mezailla,
So que as a la domna tout,
Ieu t’en lassarai anar sout
Ses mal, que no·n auras de me,
E faras i ben e merce».
«Ara», dis Fellon, «aug bon plaitz,
Qu’ieu volria aver mais traitz
Lo cor a pessas dintz lo ventre
E pueis li budeltz de segentre,
Que t’en laisses aissi anar;
C’aissi·m cujavas escapar,
Ab gent parlar e ab merce.
Non faras jes; que, per ma fe,
Oimais, pos t’ai en mon poder,
Non penria jes tot l’aver
De lla terra del rei Artus».
«Oimais non t’escoutarai plus,
Que fols dis es orgoillos as»,
Dis Jaufre, «e fai qu’i poiras,
E gara·t ben da me oimais!»
E fes per lo prat un eslais;
Mas sos cavals non es jes fortz,
Antz es fenitz e de fam mortz,
Que .viii. jorn a non manjet blat
Ni alre mais qu’erba de prat.
Ab tant met se denan lo scut
E venc ves Fellon per vertut.
E Fellon, can lo vi venir,
Cobre·s ez es l’anatz ferir.
Ez a·l ferit de tal vertut
De la lansa sus en l’escut,
Qu’el e·l caval met tot el plan.
E Jaufre no·l fer jes en van;
Antz lo feri de tal poder
Que·l fer fes dintz l’escut parer,
Si que·l bratz d’outra en outra trauca;
Mas l’auberc li gueri la mauca,
Qu’es bon e fortz e ben seratz.
E cant si sent aissi nafratz,
A mantenen la lansa fraicha
E del escut e del bratz traicha;
Pueis venc ves Jaufre tot iratz.
E Jaufre fon en pies levatz
E tenc la bona espaza el man.
«Per Dieu», dis Fellon, «en villan,
Vostre deriers jorns es vengutz,
Qu’encaras uei seretz pendutz».
E cuja·l ab terra cozir;
Mas Jaufre, que sap d’escermir,
Fes un saut ez a tal donat
Al caval, que·l cap n’a portat,
Si que tot mes en un molon
El mietz del prat el e Fellon.
Oimais son amdui per igal,
Ara para cel que mais val.
Can Felon vi son caval mort,
Va ves Jaufre iratz mout fort
E dis: «Per Dieu, mal sai vengues,
En vilan, fil d’avol pages,
Que per la gola atrasaitz
Seretz pendutz ses autre plaitz,
Que ja de vos non sera pres».
E levet son brant demanes
Ez a donat a Jaufre tal,
Sus en l’elme, si que·l nasal
Li a trastot desclavelat.
E Jaufre a·l tal cop donat
De la spaza, si que l’un man
Li trenquet, e caset el plan
La bona spaza de Jaufre.
E Fellons sol ni au ni ve,
Can vi que son man ac perdut,
Cella ab que tenia l’escut.
E venc ves Jaufre mantenen,
Iratz e plen de maltalen,
E va·l ferir de tal azir
Sus en l’elme, si que issir
En fes flamas de fuoc mout grantz.
E Jaufre a faitz dos saut grantz
Ves sa spaza, que el camp fon.
E cant aiso ac vist Fellon,
Venc denant ella autresi
Ez anc penre no la giqui,
Antz anet Jaufre encausan
Mout fort e ferament cridan:
«Cavaller, ren te per vencut,
Pos non as mas sol ton escut!»
E venc sobr’el, son brant levat.
E Jaufre a l’escu parat,
Que non volc son colp esperar,
C’un pauc si pogra trop tarzar.
E det li tal sus en l’escut,
Que trencat lo l’a e fendut
Ben tota la une meitat,
C’ab petit l’agra mal nafrat.
«Cavallier», so l’a ditz Jaufre,
«Trop vos metetz desobre me,
E cant mout m’auretz encausat,
Si seretz a derier sobrat».
«Non serai», so l’a dis Fellon,
«Enantz vos redrai giçardon
Del grant cop que m’avetz donatz».
E venc ves Jaufre totz iratz
Ez a·l cujat trastot partir.
E va tal en terra ferir
Ab son bran, que n’a soterat
Sotz terra mais de la meitat.
E Jaufre ac gautz, cant o vi,
Ez a vist son bran denan si;
Ez a l’enlevat mantenent,
Ez aco mout tost e corent,
E venc de mout gran voluntat
Ves Fellon, escut abrassat.
E Fellon, cant lo vi venir,
Comenset a Jaufre a dir:
«Seiner, prec vos per gran merce,
Non m’auciatz! Prendetz de me
Aital rezenson con volres!»
Adoncx cant o ausi Jaufres
Que Fellon se tenc per vencut,
Venc ves el con apercebut
E pres li la spaza del man.
Pueis a·l ditz tot süau e plan:
«Seiner, pois que enaissi es,
Vos vos n’iretz rendre per pres
A la domna que guereiada
Aviatz e deserritada,
Per far totas sas volontatz.
E si aissi o autreiatz,
Enaissi poretz escanpar».
«Seiner, aissi con vos mandar
M’o volretz, o voill faire tot,
Que ja mais non desdirai mot».
Ab tant sonet sos cavalliers
Fellon, que’s rent per presoniers
A la domna d’aquel castel:
«Baron», dis el, «per cho·us apel:
Ben conosc que a gran peccat
Avia son païs gastat
A la domna qu’est cavallier
Si amenet per batailler,
Que·m a en aquest canp vencut;
E par ben que·l man n’ai perdut,
E vauc me metre en sa prison».
Ab tant venc al castel Fellon,
E cant fon el castel vengutz,
Jaufre fo mout ben receubutz.
E Jaufre dis: «Faiss’on venir
Un metje per Fellon garir;
Pueis fara vostre mandamen,
Domna, c’aisi m’o a en coven,
Que tot so que volres mandar,
Deu atendre ses traspassar».
Ab tant ve·us lo metje vengut,
E vi Fellon mout esperdut,
Ez a·l sas plagas regardadas,
D’aiga e de vin blanc lavadas,
Pueis an lo en un lieg colgat.
Ab atant la domna a sonat
Dos escudiers alegramentz:
«Baron, anatz tost e corentz
Lai en cel castel per vezer,
E non remanga per aver,
Que non aiam pron que manjar!»
Ab tan s’en prenon az anar,
Ez an faitz amenar moutons,
Bous, porcs e gruas e paons,
E gran ren d’autra salvazina,
Car mout n’eron en bon’aisina.
Cant lo manjar fon asermat,
Lavon tuit e son s’asetat
E manjeron mout volontier,
E jent lor servon li scudier.
E cant agrun assatz manjat,
Pron, a tota lor voluntat,
Jaufre se levet tot primiers,
Ez apres totz los cavalliers
E son vengut a lor seinor.
E Jaufre ac mout gran dolor
Intz en son cor e pensamentz,
Car non era ab Brunesentz.
E ven ab la domna parlar
Con puesc’a Brunesentz tornar.
E la domna, que·l vi venir,
Levet se per el acuillir
Ez a·l asegut josta se
E sonri cant a vist Jaufre,
E dis: «Seiner, ben sai, per Dieu,
Que l’estage d’aisi·us es grieu;
Mas ie·us dic ben per veritat,
C’aisi, com en tuitz ajostat,
Seren ab Brunesentz deman,
Ez aiso promet vos de plan».
«Domna, la vostra gran merce»,
Si li a respondu Jaufre;
«Mas l’auçel prec me fazas dar,
Que a Fellon vi aportar,
Que donar l’ai al rei Artus:
Aquel en voill e non als plus».
«Seiner, aquel vos er rendutz».
Ab aitant ez il son vengutz
Denantz Fellon, que jatz nafratz,
Jaufre ez ella latz e latz,
E dis la domna a Fellon:
«Seiner, Jaufre, lo fil Dovon,
Vos prec que donetz vostr’auçel,
Cel ab que casses el pradel
Las gruas, que li cavalier
Viron e nos autre a regier».
Fellon dis: «Domna, del auçel
Podetz far so que·us sia bel,
E de me trastot ensament,
Qu’i soi per vostre mandament».
La domna dis: «Al bon matin
Voill que·ns metan el dreitz camin
Per anar a la cort Artus.
E cant seren puiatz lai sus,
Nos trobaren en nostra via
Domnas e gran cavallaria
E irem mieltz enconpaignat».
«Domna, a vostra voluntat
Me podetz menar ons volretz,
Aissi con cel qu’es vostre pretz».
Ab aitant son partit d’aqui
Jaufre e la domna autresi;
Ez an faitz lo vin aportar,
E pues son se anat colgar.
Tantost co·l jorntz fon esclarçitz,
Jaufre s’es causatz e vestitz,
E serviron li dos donçels;
E d’autres, que vengron ab els,
An li aportat d’aiga clara,
Don lavet sas mans e sa cara.
E pueis vai al mostier orar.
E cant venc, mandet ensellar
La domna un bel palafre,
En c’anes cavalcant Jaufre.
E mentre tan que li scudier
Torcon ez ensellon destrier,
La domna lor fes totz disnar.
Mas ja d’aço non voill parlar,
Que trastot fon a lor talen,
Azautz ez asermadamen.
Ab aitan an apareillat
Un lietz, on an Fellon colgat,
E meto·l sobre dos cavals.
E passon lo pueg e las vals
E son vengut pres de la fon.
Ab tan la domna vai amon
Ez a lor si apareillat
Lo pas, que trastut son passat.
E cant sun tuit puiatz lai sus,
Li mesacies, c’al rei Artus
Eron anat, son tuit vengut
E cant an dita la salut,
Conteron so que lor mandet
Lo rei Artus e comandet.
E contet o l’uns enaissi
Con aras auziretz de mi:
«Domna, manda·us lo rei Artus
Que·l dol non voillatz menar plus
E atendetz aici Jaufre;
Car calc’aventura·l rete,
Que non es mort ne confondutz».
E Brunesentz a·ls entendutz,
Que ac mout gran gautz e sobrier.
Ab aitan ve·s un escudier
Que dis novas a Melian:
«Seiner, ieu veu la cavalcan
De cavalier entro a cent».
E Melian tost e corent
Tot a pe va devas la fon.
E non ac anat gaire lon,
Quetz el a Jaufre conegut.
Ab aitant Jaufre es desendut,
E van s’estreiner e baisar
E comenson s’en as anar
Davaus la tenda tot correntz,
En que jazia Brunesentz.
E Brunesentz, que·l vi venir,
Ac tal gautz que no·l pot motz dir,
Mas que·l va mantenen baisar,
E fes lo josta se asetar
E daus l’autra part Melian.
E·l gautz fon a sobrier mout gran
Que a·l senescal ez Augier
E tuitz li autre cavalier.
E cant se foron asetat,
Brunesentz premier a parlat:
«Seiner Jaufre, gran marrimen
M’aviatz donat e cozen,
So·s promet ben, si Dieus m’aiut,
De vos que avian perdut.
Non sabiam consi ni con,
Mas que eravatz en la fon,
De que tuit eravan marrit.
E per so que eravatz garnit,
Nos era viaire a totz
Que tro al fon fosses casotz».
E Jaufre a lor tot contat,
Con fon ni consi ez anat,
Ne consi la domna la·l mes,
Ne con del cavallier o fes,
Que la domna desaritava
A tort, que merce no·i trobava,
Ni consi en canp l’a vencutz,
Ni con a la domna rendutz,
Ni con ab el s’en puiet sus
Per anar a la cort Artus.
E cant tot lor o ac contat,
Ab aitant ez il son levat
E son s’en vengut a Fellon,
Qu’era dedintz son paveillon,
Que hom li avia tendut,
On jazia mout esperdut,
Car aitant fort era nafratz
Que mais no cuj’esser sanatz.
E la domna er’ab Fellon,
Que Jaufre passet per la fon;
E cant a vista Brunesen,
Levet se tost de mantenen
Ez a·ls mout gen aconpainatz,
Ez ab aitan son s’asetatz.
E Brunesentz pres li a dir:
«Domna, ben vos dic ses mentir,
Ben degratz aver desfizada
Me e tota ma cavalcada,
Antz que Jaufre n’acses menat
Aissi a mala volontat».
«Domna, prec vos, per gran merce,
Que no·us sia mal, car Jaufre
M’a estorta e m’a renduda
Ma terra c’avia perduda,
Que·m tolea aquest a tort,
Don dei esser alegra fort.
Car, domna, vos n’est leu garida,
Mas ieu fora totz tenps marrida,
Si mos cors en fos confondutz,
Ni mos castels li fos rendutz».
E Brunesentz a·l respondut:
«Pueis qu’enaissi ez avengut,
Platz mi, que enaissi es estorta;
Mas ieu en cujei esser morta
Tot per lo dol, que per als non».
Adonc li respondet Fellon:
«Domna, lo seiner que nos fes,
Trames en aquel loc Jaufres,
Que preses venjansa del tort,
Qu’ieu fasia sobrier e fort
A la domna, que guerroiava,
Que ab me merce non trobava;
Enantz ella e son castel,
Que a mout fort e bon e bel,
Cujava aver consegut.
Mas Jaufre l’o a tot rendut,
Que m’a vencut e m’a nafrat,
Que jamais non serai sanat;
E vol m’en a la cort menar
D’Artus, lo bon rei, que Dieu gar».
E cant aiso agron auzit,
Que apereillat e garnit
Eron de la cort az anar,
E Melian pres a parlar:
«Ie·us dirai consi o farem:
Al bon maitin nos nos metrem
El camin, que irem a la cort,
E conseill que fassas biort
Tuitz li cavallier c’aisi son.
E siam .x. c’as esperon
Nos n’anem entro al castel,
On es le rei, per far sanbel,
Cais que nos siam lor guerrier.
E Quex sai que vera primier
Per consegre lo un de nos.
Ez ieu, Jaufre, dic lo a vos,
Que si ja ab vos ven jostar,
Los arsons li fassas voidar».
E Jaufre li a respondut:
«Jamais non voill portar escut,
Si ab me si pot encontrar,
Qu’ieu no·l fassa a pe tornar
Per sol l’ancta que dis de mei
En la sala denant lo rei».
Ab aitant an pres comïat
E son s’en tuit ensems anat
Tro a la tenda a Brunesentz.
E non fan autre parlamentz,
Mas que cascuns se n’es anatz
En cel luec on fon albergatz.
Cant venc al maitin, que·l jorn par,
Ez ill mandaron ensellar,
E cant an lor arnes plegat,
Ez ill son el camin intrat
De Carduol, o·l reis Artus es.
Ab tant Melians e Jaufres
Ab .viii. d’autres se van armar
E van a Carduol asautar,
E vengron tro pres del portal.
Ab aitant Quex, lo senescal,
S’es apareilatz e garnitz
Ez es fors del castel eissitz,
E venc aconsegent Jaufre
E dis: «Mal fon faitz, per ma fe,
Cavallier, car aissi vengues!»
Ab aitant giret se Jaufres
E conoc Quex lo senescal,
Ez a·l ditz: «Vos venetz plus mal!»
Ez el mes se denan lo scut
E broca ves el per vertut.
E Quex, que·l vi ves si venir,
Cobre·s ez es l’anatz ferir,
Que tota la lansa briset.
E Jaufre minga no·s peccet,
Antz li det tal sus en l’escut,
Que totz lo·l a fraitz e ronput,
Ez a·l del caval derocat,
Si qu’a pauc no l’a degolat.
E can se vol en pes levar,
Anet a una part tonbar.
«Quex, ara conoc ben e cre,
Que ibri es», so dis Jaufre.
Ab tan va·l caval aregnar
E comensa l’en a menar.
E tuit li autre cavallier
Cridon a Jaufre: «Ja non er
Qu’enaissi en menetz lo caval!»
E venc brocan per mietz le val
Ves Galva, que a conegut:
«Galvan, a vos sera rendut
Le cavals, que az altre non».
Galvan conoc Jaufre al son
E mantenen va·l abraçar,
Ez ac gautz cant lo vi tornar
Quiex a pe deves lo castel.
Ez a totz los autres fon bel,
E prenon s’a meravillar,
Cant il los viron abrasar.
Ab tant un escudier entret
El castel, c’al rei o contet,
Que Jaufre es, lo fil Dovon.
«Com Jaufre?» lo reis li respon.
«Seiner, il es, si Dieus me gar,
Que·l vi a Galvan abrasar,
E derocet lo senescal
A jonta lai en un coral».
E·l reis ac gautz e fa cridar
Als cavalliers que ensellar
Fasson ades per acullir
Jaufre, que ven, «So ausem dir».
Ab aitant lo rei es puiatz
Ez eis ne fors ben compainatz,
Que ben furon, si Dieus mi sal,
Mil e .vi. cent tuit a caval
Estiers los autres a regiers,
Qu’eron borzes e mercadiers.
E non an gaire cavalcat,
Que·l reis a·l senescals trobat;
E cant lo vi a pe venir,
Comensa·l aqui eis a dir:
«Quex, e com es cambateratz?
Avetz vostre caval prestatz?»
Quex, cant l’ausi, fon fort iratz,
E no s’o tenc a nul solatz.
«Seiner, ben podetz far escern;
Mas tuitz li diable d’enfern
Mi ronpo·l col, cant mais per crit
C’om fassa, m’en sirai garnit».
E·l reis ac gautz e pres l’a dir:
«Quex, non deu om tant aseguir,
Com l’en fassa aunitz tornar».
Ab tant Quex s’en pren az anar,
Que non vol plus lo rei auzir,
Qu’iratz es de so que l’au dir.
Ab aitant ve vos Melian,
Brunesentz, Jaufre e Galvan,
Que son ab lo rei ajostat.
El reis es pros ez enseinat
Ez a Brunesentz saludada
Ez apres tota sa mainada,
Pueis a ditz a Jaufre aital:
«Jaufre, Quex, nostre senescal,
Avetz lai laitz envergoinat
De son caval, que·us a laissat».
«Seiner», so li a ditz Jaufre,
«Vos sabetz si tortz es de me.
Seiner reis, cant ieu m’enanti
Segre Taulat, que·l colp feri
Al cavallier per la petrina,
Que aucis denan la raïna,
E Quex ditz: «Cant auretz begut,
Amicx, mais auretz de vertut;
Ez ieu dar vos n’ai ab lo ‘nap».
Mas ieu car li vendera·l gap,
Seiner reis, si non fos per vos.
Non es tan mal ni enuios,
Mas el sap ma lansa con fier,
Que laissat m’en a son destrier».
E·l reis l’a ditz: «Non m’es jes mal,
Jaufre, si Dieus m’aiut ni·m sal;
Ennantz m’es bon, que n’es aunitz
Per sos gaps e per sos fols ditz».
Ab tant son el castel vengut
E son el palais desendut.
E la raïna es eissida
De sa canbra mout ben garnida,
Ab de domnas entro a cent,
E venc s’en el palais mout jent.
Ab aitant totz los cavalliers
Levon, e Jaufre totz primiers
Es vengutz denantz la raïna,
Que ac la color fresca e fina.
E la domna fon mout cortesa,
Franca, enseinada ez apresa;
Saludet Jaufre tot primiers
E totz los autres cavaliers.
E pueis son az una part mes
La pros raïna e Jaufres.
E·l reis sec delatz Brunesentz,
La domna dels enseinamentz,
E tuit li autres autresi
Solason las autras aqui.
La raïna dis a Jaufres:
«Seiner, mout vos ren grantz merces
Del servisi que m’avetz faitz,
E dic vos ben per atrassaitz,
C’anc non receup maiors honors,
Ni anc rois ne enperadors
No poc faire plus ric present
Com de Taulat e dels cinc cent
Cavallier, c’aisi·m trametes».
«Domna», so li a ditz Jaufres,
«D’aiso gracias no·m rendatz,
Qu’encaras som apareillatz,
Se negun per fol ardimen,
Per follesa ne per fol sen
Vos cujava desmesurar,
Ben fos fins, de l’ancta venjar».
«Seiner Jaufre, ara·m digatz,
Aquesta domna c’amenatz,
Qui es; car mout mi par honrada,
Franca, cortesa ez enseinada».
«Domna, aiso vos dirai ieu ben,
Que ja no·us mentirai de ren.
Aquesta a nom Brunesentz,
La domna dels enseinamentz.
Ez a un castel mout cortes,
On son cavallier e borjes
Plus de .xx. milia casatz.
E·l castel es Monbrun clamatz,
Ez a·n d’autres entro a trenta,
E non cuitz que hom m’en desmenta,
Don pot aver ben ses nul cost
Cen millia homes en ost».
«Per ma fe, rica femna es»,
Dis la raïna a Jaufres;
«Ara·m digatz per que es aici
Venguda!» E Jaufre respont li:
«Domna, aiso vos dirai ben,
Que no·us en mentirai de ren:
Melian, aquel cavallier
Qu’era de Taulat presonier,
M’a aquesta domna fermada
Ab sa terra, qu’es mout honrada,
Que lla dei penre per moiller.
E per so tuitz ist cavallier
Son az esta cort ajostat.
Ez ieu non voill platz tan honrat
Far, domna, ses vostre saben
Ne de mon seinor enssiamen
Lo rei, que m’a faitz cavallier».
E la raïna Guillamier
Fon d’aiso que au mout pagada.
Ez es se mantenent levada,
Que vol a Brunesentz parlar;
E comenson s’en az anar
De ves ella süau e gen.
Ab tant Brunesentz, mantenen
Que vi la raïna venir,
Levet se per ell’acoillir,
E·l reis es altresi levat;
Pueis tuit ensems son asetat,
E la raina pres Brunesentz,
Jaufre pres lo rei eissamentz.
«Domna Brunesentz, gran honor
Avetz faicha a mon seinor
Ez a mi, car aici vengues;
E dic vos ben, si m’aiut fes,
Que fort mi platz e son pagada.
Ez anc mais domna tant honrada
Non fon en neguna cort mais
Con vos seretz, si Dieus mi lais
Faire so c’az el sia bon,
E jes no·n avem mal raçon».
«Domna, la vostra gran merce»,
Dison Brunesentz e Jaufre,
«Car als vostre faretz honor,
Que los cors, l’aver e l’onor
Podetz penre cant vos volres».
E·l reis respont: «Vostras merces;
Que tant nos avetz ditz e faitz
Que ben podetz per atrasaitz
En aquel luec mezeis pausar,
Que no·us en cal de ren doptar».
«Seiner reis», so ditz Brunesentz,
«Jaufre es ieu aven coventz
Que me deu penre a moiller,
Ez eu per marit drechurer
El, c’aissi lo a covengut,
E voill c’aissi si’atendut,
Seiner reis, en vostre poder
E de ma domna son plazer».
Lo reis ditz: «Ben platz est afar,
E si a vos autres bon par,
Ieu o dirai com o farem:
Sol .viii. jorns nos esperarem,
Que ma cort sia ajostada;
Que Brunesentz es tant honrada
E domna de tan gran valor,
Que ben li tain tota honor».
«Seiner, la vostra gran merce»,
Respon Brunesentz e Jaufre.
Ab aitant lo rei a mandat
Mesatjes per tot son reinat,
Que vengun, ses tota fallia,
Cascuns cavalliers ab s’amia
O ab sa moillier, se el l’a,
A la gran cort que·l reis tenra.
Cant li mesatjes son anat,
Fon de manjar apareillat,
E lavon e van s’asetar.
Mas ja d’aiso non voill parlar,
Que mout son servit ricamentz,
Azau ez aissernidamentz,
Que tot fon a lor volontat.
Ab aitant es el son levat,
E son s’en el palais vengut,
E pues an lor solatz mogut,
Que·us anaria alre parlan?
Que de cavalliers i ac tan,
C’apenas en sai contes dire.
Mas enpero ben los albire,
Que n’i pot aver cent miliers
Totz ab armas ez ab destriers
Ez ab lor autres garnimentz,
Ez ab las domnas eissamentz,
Que i vengron jent encavalcadas,
Gent vestidas e gent paradas.
E la raïna, cant las vi,
Mout gentement las acoilli
E·ls cavaliers tot eissament.
E·l reis fes cridar mantenent
A la bada, qu’es en la tor,
Que corn ades lo corn maior,
Que totz hom, que volra manjar
Ne ricx vestimentz gazainar,
O bonas armas o destriers,
O que volla esser cavalliers,
Venga aici, «que ieu lo man;»
E la bada fes son coman.
Ab aitan la bada a cridat
Si con lo reis a comandat.
E son ne vengut el palais
.Xx. millia, so cre, e mais.
E cant tuitz foron ajostat,
Lo ricx reis a apareillat
La richa corona en sa testa,
Que anc en canson ne in gesta
Anc mais tan rica non ausis;
Car aissi co·l sollel luzis,
Luziron las peiras qu’i son.
E·l reis sonet lo fill Dovon,
Que venga assezer de lonc se.
E cant fon asentatz Jaufre,
La raïna fes eissamentz
De lonc se sezer Brunesentz.
E·l seintz comenson a sonar
Per la messa, que vol cantar
Lo bons arquivesque Gales.
Ab aitant lo reis e Jaufres,
Cant o auson, levon corren
E la raina e Brunesen
E tuitz li autres cavaliers,
E van se denan lo mostiers
E son s’en eissit del palais.
E non cre que hom vis anc mais
Aitantz cavallier ajostatz,
Ne tantas ricas poestatz,
C’om no·n poiria a cap issir,
Qui trastot vos o volia dir
Consi foron apareillatz
Las domnas e las poestatz.
E can son vengut al mostier,
Acomenson lo menestier.
E·l bon reis Artus a mandat
C’om fassa un carre cargat
Aqui venir d’aur e d’argen
E que ofron tuitz largamen
Trastotz cil que penre volran,
Que pueis n’i venra atrestan.
E·l bon arcivesque Gales
A faitz Brunesentz e Jaufres
Amdos venir denant l’autar,
E pres a cascun demandar,
Se l’uns a del autre agrat;
Ez amdui an o autreiat.
E cant lo mestiers fon fenitz,
Lo rei se n’es primiers issitz
Ab Jaufre, que es mout joios,
E apres los autres baros,
E la raïna eissamentz
Ab la cortesa Brunesentz,
E pueis las autras autresi.
E vengron s’en tuit enaissi
El palais ab gran alegrier.
E pueis mandon li cavalier
Als escudier que enselar
Fasson, qu’il vollon biordar.
E·ls escudier tot mantenen
An amanat deliuramen
Los cavals e·n son tuit puiat.
E cant lo beiortz fon mesclat,
Viratz estar domnas az estras,
Per los murs e per las fenestras;
Que tant i estavon espes
Doncellas, serventz e borzes,
Que se neguns lai fos cazutz,
Ja non levara viu, so cutz.
E cant agron pron baordat,
De manjar fon apareillat,
E la bada pres a cridar
A totz, que vengueson manjar.
E mentre tan que·l cavallier
Venon, Lucans le boteillier
Venc ab .xx. millia donzels,
Totz vestitz de sendatz vermeils,
Ez aportaron a lor cols
Toailons blancs e prims e mols,
Bacins d’argent e copas d’aur;
Anc hom non vit tan ric tesaur.
E·l reis a l’aiga demandada,
Ez uns coms la·l a aportada,
E quatre duc tengron denan
Una conca d’aur entrenan.
E cant lo reis se fon lavat,
Son s’a la raïna girat
Ez a Brunesentz autresi,
Car cascuns, cant poc, li servi.
Ab tant lo rei es asetatz,
E la raïna sec delatz,
E Jaufre ab lo cor gailart
E Brunesentz de l’autre part;
E tuit li autre eissament
Son asetat de mantenent.
Pueis lo senescals venc ab tant
Ez aportet al rei denant
Lo premier, senes causiment,
Ez a la raïna eissament.
E Galvan, que fon mout cortes,
A Brunesentz e a Jaufres
Aportet lo manjar denan,
E pueis va asezer ab aitan.
Pueis a las domnas aporteron
Lo manjar cels que mandat n’eron,
Ez als cavalliers eissamentz.
Ez anc non vi·s plus ricamentz
Cort servida; car ses mentir
Ieu vos en puesc ben aitant dir
Qu’el mon non pot nul hom pensar
Salvazina ne ric manjar,
Que aqui no·n aia aitan
Com negun ab boca deman.
E·l joglar que son el palais
Violon descortz e sons e lais
E dansas e cansons de jesta:
Jamais non vera hom tal festa.
E tuitz escoltavon joglars
Per la sala, si que·ls manjars
N’an laissatz per els a auzir.
Ab aitan el viron venir
Un escudier mout autamen
Escridan, mout esquivamen:
«Az armas, seinor, via, sus!
E pens de defendre cascuns
Son cors per sa vida salvar! «
Ab tant lo reis l’a faitz sonar
E demanda·l: «Amicx, que as?»
«Seiner, per que m’o demandas?
Mas levatz tost e no·i pones,
Que paor ai que non tarzes».
«Com tarzar? Doncx di·m que as vist!»
«Seiner, no·us o sai dir, per Crist,
Ni puesc, tant soi espaventatz,
Car ades m’en era anatz
Per deportar fors d’est castel;
Ab tan venc volant un auzel
Sobre me, ez a pauc no·m pres.
Mas estortz ne son, Dieu merces;
Car sol no·s poiria retraire
Sa faison nuls hom natz de maire;
Que·l bec cre que aia maior
(E non o dic per la paor)
Que non son .x. palm les plus gran,
Que foson faitz oi a mils an,
E·l cap plus gros d’un gran vasels,
E·ls oills a tant clars e tant bels,
Que senbla que carboncle sia.
E·ls pes a maior, ses fallia,
Que non es aquella gran porta.
Dieu en grasic que l’ai estorta
Ma vida; car, senes mentir,
Non fui mais tan pres de morir».
«Per Dieu», dis lo rei, «verament
Verai s’aquest dis ver o ment!»
Apres a sonat un donzel:
«Aporta·m mas armas!» dis el.
Ab aitant Galvan e Jaufres
E Melians vengron totz tres
Denan lo rei, que·s vol armar,
Que vol·s fors al auzel anar,
E disom: «Seiner, nos irem
Ab vos ez aiudar vos em,
Se l’auçel vos apoderava
De neguna ren ne·s forsava».
So dis lo reis: «Ja non parles,
Que ja ab me non anares,
Vos ni nul autre, mas sol ieu».
«Bel seiner, non sia, per Dieu!»
«Non m’en creses?» lo reis lor di.
Ab aitant ez el se garni
D’auberc e de sobreseinal,
E d’elme clar ab gran nasal,
E d’escut fort e de luzen,
E de bran clar e resplanden.
E tot a pe el ten sa via
Fors del castel, se ja·l veiria.
E·l cavallier son se garnitz,
Mas non son ab lo rei issitz,
Que an paor que no·l fos mal.
Ab aitant Quex, lo senescal,
Dis: «Seinor, siam apercebut,
Que·l bon rei si’acoregut,
Se veziam que ops li fos,
Que no·i atendesem semos!»
E cascuns dis: «No·us o cal dir,
Se tuitz i sabiam morrir».
E cant fon foras del castel
Le reis, ez el a vist l’auzel,
Ez es se mout meravillatz
E gan ren vegadas seinatz.
E comenset süau e gen
Ves l’auzel venir mantenen,
L’escut el bratz, la spaza el man.
E l’auzel, tot süau volan,
Esten las alas e senblec
Que·l volges ferir ab son bec.
E·l reis, que o vi, ab son bran
Cujet li dar un colp denan;
Mas l’auzel se n’es ben gardatz
E fes parven que fos iratz.
Ez aqui eis tot demanes
Es levatz sus ez a·l rei pres
Per mietz los brasses entrenan,
E tira·l sus tot en volan.
Ez ab lo bec trais li del man
L’espaza, e casec el plan.
E·l cavallier, cant aiso viron,
Cridon mout fort e lor pels tiron,
E ronpon lor vestirs e frainon,
E mout salvajament se plainon:
«Sener Dieu Paire, que farem»,
So dis Galvan, «e on iren?
Mal aia qui oi aportet
Las novas ni las li contet,
Que·l meillor rei aven perdut,
Que anc nasces, si Dieus m’aiut!
Ai! Mortz, que no·m venetz aucir,
Pos no·l puesc gardar de morir!»
E Jaufre gitet son escut
E son bran, que tenia nut,
Ez es se trastotz esquintatz
E cridet: «Mala fui anc natz,
Seiner Dieu, pos non puesc valer
A mon seinor, ni n’ai poder!»
E la raïna venc ploran,
Sos cabels ronpen e tiran:
«Dieus, aiuda! E que farem?»
Dis la raina, «E que direm
De mon seinor, qu’enaisi·n porta
Est auzel? Deus, car non soi morta;
Que trop me seria meillor
Que a viure az aital dolor!
E tuitz li autre cavalier
Fan tan gran dol e tan sobrier,
Que, se gaire lor a durada,
Tost sera lor vida anada.
E l’auçels sai e lai totz dreitz
Volet, e tenc lo rei estreitz.
E las domnas e·l cavallier,
Qu’eron pels pratz e pels vergier,
Pregavon fort per gran dousor
Dieu, que lor rendes lo seinor.
E l’auçels comens’a puiar
En sus, ez il a·l dol a far.
E cant fon aut puiatz en sus,
El laiss’annar lo rei en jus,
E venc cazen de mout gran briu.
Adonc fan dol fer ez esquiu
E corron de mout gran poder
Aqui, on lo reis dec cazer,
Que·l volgron recebre els mans.
Mas l’auzel, que non fon vilans,
Gira·s vas lo rei ez a·l pres
E trais l’en sus tot demanes.
Adoncas comenson a far
Dol, c’anc hom non ausi son par:
«Seiner, si·us platz, rendetz le nos,
Ver Dieu, Paire, Reis Glorios,
San e sal, per vostra merce!»
Adonc dis un coms: «Auiatz me,
E laisem aquesta dolor
Ez aquest clam ez aquest plor!
E fassam cinc bous amenar
Ez aqui eis escortegar,
E lai loin los fassam tirar.
Ez aqui eis venra manjar
L’auzel, pueis tost de mantenen
Venra segon mon eissient
Als bous, que veira el canp mortz,
Ez aissi lo reis er estortz».
E tuitz ensems an autreiat
Lo conseill que·l ricx hom a dat;
E feron los cinc bous venir
Ez aqui eis fan los aucir.
E podetz vos en ver pensar
Que non penon el masel far.
Ab aitant, qui mieltz poc, si pres
Als bues tirar tot demanes
Luein d’aqui una balestrada.
Mas ben se debato en bada;
Que l’auzel so·ls non fes parven
Que·l vis, mas tot viasamen
Tenc sa via e pauset se
En una tor; lo met lonc se
Lo bon rei, qu’era tot garnitz.
Adoncas fon levat lo critz,
Que ben cujeron l’aucises,
Lo rei, lai sus e que·l manjes.
Mas l’auzel no·n a voluntat,
E cant se fon un pauc pausat,
El leva sus ez a·l rei pres
E porta·l ves un bosc espes,
Que dura ben .x. legas grantz,
C’omes ni femnas ne infantz
No·i auson de paor estar,
Car serps e leons e senglar
E mouta bestia salvagia
Avion laïntz lor estagia.
Adoncs an tan gran dol mogut,
Que mais, so·s par, non er tengut:
Que cascuns ronp ez escoissent
Sos vestir e·s fer malament
En la cara de tal azir,
Que sanc totz clar en fan eissir.
Qui adoncas vis ensellar
Caval ni cavallier puiar,
Que neguns son par no·i atent.
E tenon ves lo bosc corrent,
Si que anc hom petit ni gran
Non remas el castel no·i an,
E las femnas tot autresi:
Anc hom tan gran dol no ausi.
E l’auzels per una rebiera
Tenc ab lo bon rei sa cariera,
Ez entret el castel aissi,
Que anc hom ni femna no·l vi.
Ez es s’en el palais intratz
Ez a·l bon rei aqui pausatz.
Pueis l’auzel devenc cavallier
Bels e grantz e fortz e sobrier,
Ez es vengut de genoillos
Ves lo rei e dis: «Seiner bos,
Prec vos, per Dieu e per amor,
Que·m perdonatz la gran paor,
Qu’ieu vos ai faicha oi; tan gran
Non l’agues mais, a mon senblan».
E·l reis conoc l’encantador,
Qu’en sa cort cavallier meillor
Non a, ni d’armes tan presan,
Ez a·l sus levat per la man
Ez a·l ditz: «Totz vos o perdon;
Mas com sera de mei baron,
Que·m van d’amon d’aval queren?»
«Ie·ls farai venir mantenen».
Ab aitant ies del castel tost
E ven volan sobre la ost,
E tuitz escrizon: «Ve·s l’auzel
Que s’en vai de ves lo castel!
Ez a en calque luec pausat
Lo rei, o ben leu l’a manjat».
Ez intra·s n’el castel de pes
L’auzel, e·l cavallier apres.
E son s’en el palais entrat,
On an lo bon rei atrobat,
San e sals e ses enconbrier.
E fon ab aquel cavallier,
Que·ls a·l jorn aissi encantatz
E·ls fa totz anar esquintatz.
E la raïna e Galvans
Son s’en vengut al rei denans
E demanda·l si a nul mal.
«Non ieu, domna, si Dieu mi sal,
Mas tant que paor ai aguda;
Mas, merce Dieu, tost l’ai perduda».
E la raïna Gillamier
A ditz aitant al cavallier:
«Seiner, ben vos dig veramen,
Que ja non fairetz tan de ben
A vostra vida, com de mal
M’avetz uei faitz, si Dieus mi sal;
Que non cre a tota ma vida
Ne sia la paor issida».
«Domna, laisem aiso estar»,
Dis lo bon rei e fa sonar
Son senescal de mantenen,
Que es vengut tost e corren
E demanda·l: «Seiner, que·us platz?»
«Anatz», dis el, «tost e vivatz
Aval el borc a aportar
Totz los draps que poiretz trobar,
Que·l vestirs, que son esquintatz
Per me, voill sion esmendatz».
E·l senescals, tot d’esperon,
Cant ausi cals es la raison,
Es mout tost el borc devalatz
Ez a totz los drapiers mandatz,
Que fasson el palais portar
Totz los draps de color e var,
C’om puesca trobar ni aver;
Que mantenen a lor plazer
E a tota lor volontat
Seran aqui mezeis pagat.
Ez aqui mezeis li borjes
An faitz carcar totz demanes
.V. carres trastotz de sendatz,
E .v. de samitz a orfresatz,
E .xx. del meillor drap de grana
Que cristians ne cristiana
Anc en neguna terra vi.
E .xx. cargaron autresi
De vertz e de ricx senglatons
E de palis ben faitz e bons.
Ez enaissi son s’en intratz
El palais, on an descargatz.
E per los tapitz lor estendon
Li mercadiers c’al reis lo vendon.
E aqui mezeis fa cridar
Le reis que qui vol far taillar
Vestirs, qu’el venga·ls draps chaussir
Ez apres fara·ls hom cosir.
E que·us iria alre ditzen?
Que non feron nul’altra ren
Tuitz li sartor ne·l costoriers,
Mas vestirs far als cavalliers
E a las domnas eissamentz.
Ja non sera mais veramentz
A neguna cort tant taillat
Tantz bon pali ne tant cendat,
Ne dat tan d’aur ni tant d’argen,
Ne tant bel arneis eissamen;
Car enueis seria d’ausir
Que tot vos o volia dir
Dels vestimentz ni del gran dons,
Que·l reis a faitz a sos barons.
E contar vos ai de Jaufre,
Qu’en la cort amenet ab se
Fellon, que avia vencut.
Ez es ab la domna vengut
Denan lo rei per far saber
Qu’es venguda laïntz querer.
Apres a sa raison moguda:
«Seiner, esta domn’es venguda
Aici denan vos per mostrar
La gran forsa que li sol far
Est cavallier a tant gran tort,
Que la guereiava per mort.
Ez a·l vos aici amenat
Pres e mout malament nafrat:
Est cavallier a non Fellon».
Pueis mou la domna sa raison:
«Seiner, sapchatz, qu’ieu soi aquella
Qui fui l’autrier ab ma donzella
Aici denant vos per mostrar
Lo gran mal qu’aquest me sol far,
A peccat e a gran desmesura,
E ses neguna forfaichura,
Qu’eu, seiner, de ren no·l fasia,
Mas per so, car ieu non volia
Az el mon cors abandonar.
E laisera·m en aintz cremar
E pecheiar a menutz tors,
C’aunis mos parens ne mon cors.
Mas, merce Dieu e de mon sen,
Ieu trobei, tant anei queren,
Jaufre, l’enseinat e l’adreitz,
Que s’es conbatut per mon dreitz
Ab Fellon, qu’es aici nafrat.
Ez avem l’aici amenat,
C’aissi co·us plaza ni·us er bon,
Seiner que m’en tengatz raizon».
Quant lo bon rei ac escoutat
So que la domna a contat,
El s’es giratz deves Felon
E fa·l dir tota sa razon,
Per que la domna guereiava
Ne per que la deseritava.
E Fellons a·l contat per quen:
«Seiner, non per neguna ren,
Mas car m’avenia a grat.
E conosc que a gran peccat
O fasia, si Deus m’aiut,
Mas mout m’es carament vendut,
Que nafrat en soi malamentz,
Si que ja senpre m’er parventz.
Ez ieu soi en vostre poder,
Seiner, c’a tot vostre plazer
Fasatz de me so que·us er bon».
Adoncs dis lo reis a Fellon:
«Seiner, mout m’es greu vostre dantz,
E prec vos que d’aici enantz
Sia la domna asegurada,
Que non sia mais guereiada
Per vos, e so que l’avetz tout,
Le sia tot rendu e sout».
Dis Fellon: «Aquo farai ben,
Seiner, que no·n esdirai ren».
«Anatz duncs en bonaventura,
E prec, mais no·n aia rancura!»
Ara lassem aquest estar,
E voill vos de Jaufre contar,
Que fes al bon rei Artus don
De l’auzel que ac da Fellon:
«Seiner, tenetz aquest auçel,
Que anc mais tan bon ni tan bel
Non ac ni ab tan de valor
Coms ni reis ne inperador;
Que encontra el no·s pot tener
Auçel, tant non a de poder».
E·l rei Artus a l’auçel pres
En son poing e dis a Jaufres:
«Per Dieus, mout vos ai a grazir,
Jaufre, e gan ren a servir;
Que anc a trastot mon vivent
Non fes hom tan onrat present,
Con vos en tan pauc de saçon
M’avetz faitz senes guizardon,
Que de me no·n avetz agutz.
Mas si Dieu mi dona salutz,
Non sera ja en oblit mes».
«Seiner, la vostra gran merces,
Que tot lo ben e la honor
Qu’ieu ai, seiner, e la valor,
Grazisc a Dieus primierament
Ez apres a vos eissament.
Seiner, s’il vos ven a plazer,
Volem al bon maitin tener
Nostra via, e que·m mandes
So que·us plazera ni·us volres;
Car mon cors e tota ma terra,
Per far contra totz homes guerra,
Podetz penre, can vos volres».
E·l reis respon: «Vostras merces;
Que mais me puesc lausar de vos
Que de cavallier que anc fos
Ne que mais en ma cort vengues.
Ez ieu prec vos, amic Jaufres,
Que per moiller non oblides
Esta cort, que non sai tornes;
Car non ai, si Deus mi perdon,
El mon cavallier ni baron
A cui plus volentier fases
Ben ni honor, si m’aiut fes».
«Seiner, la vostra gran merce»,
So li a respondut Jaufre,
«C’a totz mos jorntz voill tener car
Vos, seiner, e totz vostr’afar,
E far servisi e plazer,
Tant con viva, a mon poder».
Ab aitant ve·us la noitz venguda,
Ez ac el palais mout gran bruida
De domnas e de cavalliers.
Ab tant Lucas, lo boteilliers,
Venc ab una copa d’aur fin
Denant lo rei, plena de vin.
E·l reis bec, pueis Jaufre apres,
Ez a·ls altres porton ades
Li donzel tuitz comunalmen.
E·l reis a mandat mantenen
C’om fasa·l lieg apareillar,
Qu’iran dormir e repausar
Li cavallier, que trabaillat
Son del dol que an uei menat.
Ab tant lo reis es se levatz
Ez es s’en en la canbra intratz.
E la raïna eissament
Fes en sa canbra ricament
A las domnas apareillar
Los lieg, e pueis van se colgar.
E·ls cavallier son si colgatz
Els lieg c’on ac apareillatz
El palais, on ses tot enoitz
Dormiron tuitz aquella noitz.
Cant venc al matin, que·l jorn par,
Jaufres a mandat enselar
E Melians tot enssament.
E·l reis venc tot süau e gent
El palais, quan si fon levatz,
Ez a·ls cavalliers saludatz,
Que·l rendon tot gent sa salutz.
E li scudier son tuit vengutz
Cavalcant els roncins trosatz,
Que tiro·ls cavals ensselatz.
E·l reis vi·ls escudiers venir,
E comenset a Jaufre a dir
Ez a Melian atrestal:
«Baron», dis el, «si Dieus mi sal,
Be·m plagra, si esser pogues,
C’a tota ma vida agues
Aquest solatz, aquest deport;
Creiatz, ben mi fora mout fort.
E voill vos una ren pregar:
C’aissi tengatz tot mon afar
Planamentz con la vostra terra
Per far contra totz homes guerra».
«Seiner, la vostra grant merce»,
Dison Milian e Jaufre,
«Car nos e tot cant nos avem
Es vostre, e de vos volen
Tener la terra e l’onor
E·us volen tener per seinor,
Tant con viurem, a bona fe».
«Baron, la vostra gran merce».
Ab aitant, tot süau e gen,
Ven la raïna e Brunesen
El palais, que foron levadas,
E·l bon reis a las saludadas
E las autras tot autresi.
Pueis ensems pueion tuitz aqui
Els palafres ez els destriers
C’ameneron lor escudiers,
Pueis totz ensems tenon lor via.
E·l bon reis fes lor conpagnia
E la raïna eissamentz
Tot per l’amor de Brunesentz.
Ez en aissi an cavalcat
Gran ren cant Jaufre a pregat
Lo rei, ez a·l ditz: «S’a vos platz,
Seiner, oimais vos en tornatz;
Que pron avetz, vostra merce,
Ab nos anat», so dis Jaufre.
Ab tant se giret Brunesen
Ves la raïna e tot jen
Pres comjat, e dis li aitant:
«Ma domna, a Dieus vos comant,
Ez a Dieu tot primieramen
Grazisc l’amor e l’onramen,
Que vos, domna, e mon seinor
M’avetz faicha, e la honor.
E non avetz home tan vil
En vostra cort ni tan sotil,
Sol que vostre reclam tengues,
Que ben conoisser non pogues
Lo bon cor que·us ai de servir,
S’en luec en pudia venir».
E la raïna dis tot gen:
«La vostra merce, Brunesen,
Que aitant no·us poria far,
Que vos pogues guizardonar
La gran honor que a Jaufre
Facha avetz, vostra merce».
Ab tant lo reis es s’estancatz
Ez a·ls totz a Dieu comandatz,
Ez a Brunesentz mout pregada,
Que se neguna res l’agrada
De sa terra ni ren en quer,
Que l’en mande son escuder,
Que sol c’om o puesca trobar,
Ja non se pot afadigar,
«Si·m devia costar tot l’aur
Ni l’argent c’ai en mon tresaur».
«Vostra merce», dis Brunesentz,
«Seiner, car ben sai veramentz,
Que·m fariatz trastot plazer.
Ez avetz nos o faitz parer,
Per que m’en avetz gazainada
Mieltz que se m’aviatz conprada».
Ab aitant lo reis l’abraset
E pueis a Dieus la comandet,
E son se partit enaissi.
E Brunesentz ten son cami
Jogan e rizen e parlan
Ab Jaufre e ab Melian.
Ez an tot lo jorn cavalcat
Tro lo ser, que son albergat
El prat cant en la font perderon
Jaufre, don mot se treballeron;
Aqui son la noitz albergat.
El matin cant se son levat,
Ez il mandaron enselar.
Ab aitant il viron puiar
Sus per meitz la font unas gentz
Que aporteron mout presentz
Sus en carres es en somiers.
Ez apres vengron cavalliers,
En qu’en poc ben aver .ccc.
E de domnas mais de cinc cent.
Ez ab aitan venc cavalcan
Sus en un palafre feran
La domna, que passet Jaufre
L’autr’er per mietz la font ab se.
E venc premiera denantz totz,
Ez anc az hom non sonet motz,
Mas que desent en mietz del prat.
Ab aitant Jaufre a garat
E pres a Melian a dir:
«Melian, fasam tost garnir
Nostras jentz ez apareillar,
Car ben creiatz que encantar
Nos vol aquesta veramentz.
Gardatz, veiatz cals estrumentz
An aportatz e que vol dir;
Ben sapchatz qu’ella·ns vol traïr».
Ez aqui mezeis mantenen
Garniron se fort tost e jen
Ez esteron apareillat,
C’al primier motz foson puiat.
La domna fon en mietz del prat,
E·ls cavallier son s’ajostat
Entorn ella per escoutar
So qu’ella lor volra mandar.
E la domna lor pres a dir:
«Barons, qui ja·m vol far ni dir
En sa vida amor ni plazer
Ne en m’amor vol remaner,
Non foson mais negunas jentz
Servidas mais tan richamentz,
Car aici es cel que venquet
Fellon e ma terra·m rendet,
E totz vos autres a tornatz
En avers ez en erectatz».
E totz respondon: «Cant avem,
Domna, aici metre volem».
Ab aitant feron descargar
Los carres, on venc lo manjar,
Ez apres trastot l’autr’arnes,
Cant que ops ne mister lor es.
E cant foron tuitz descargat,
La domna lor a pueis mandat,
Que fasson la tenda fermar,
Car hom no·i poiria durar
Ses honbra, car fai gran calor.
E prenon se tuitz li seinor
A las pergas ades dreisar
E prenon la fort a fermar;
Pueis meton la tenda desus.
E dura, ses tut mentir, plus
De mieia lega ses doptar,
Que anc sollels n’i poc intrar.
Pueis apareillon mantenen
Las taulas tot vivasamen
E meton las toailas sus,
Lo pan ab tot le sobreplus
Que a las taulas mestier fon.
Pueis no·i ac null’autra razon,
Mais que la domna vol anar
Daves Jaufre per envidar.
E comenset ad establir
A icels que devion servir,
Que tan tost con seran vengutz,
Il sion tuitz apercebutz
Ab copas e ab toaillos
Per donar aiga als baros.
Apres venc s’en deves Jaufre
E menet cen domnas ab se.
E cant Jaufre e Melian
E l’altri, qu’en torn els estan,
An vist tot so que agron faitz,
L’afan e·l trabaill que an traitz,
Prenon se a meravillar,
Con anc tan leu lo pogron far,
Qu’en dos jorns non o agron faitz
Dos tantz de jentz per atrasaitz.
E viron la domna venir
Ez il prendon a desgarnir,
E comenson süau e gen
Ves ella venir mantenen.
E la domna a·ls saludatz
E pueis apres a·l demandatz:
«Baron, e con eratz garnitz?
Cujavas que·us acsem traïtz?»
«Non, domna, mas cant vim venir
Los carres, ne las jentz issir,
E llas domnas e·ls cavalliers
Per mietz la font en lor destriers,
Cujem nos ben senes doptar,
Fellon fos, que·s volgues venjar
De me, domna, car lo venquei
E per so, car pres lo·us rendei».
Dis la domna: «No·s cal doptar
D’el ni d’autre, si Dieus mi gar,
Que·us posca negun dan tener:
Tant non auria de poder».
«Domna, la vostra gran merce»,
Dizon Milian e Jaufre.
«Seiner Jaufre, ieu soi aici
Venguda per vos, so·us afi,
Per far servizi ez honor
Ez als altres, per vostr’amor.
E non ai ges mala razon;
Car vos es cel que de prison
E d’ancta e de marimen
M’avetz estorta veramen,
Per qu’ieu, si tot podia dar
Cant ai ni poiria mandar
Per vos servir, si m’aiut fes,
Encaras i auria pauc mes.
E prec vos per enseinamen,
Vos e ma domna Brunesen,
E Melian tot altresi,
Ab cels que ab vos sun aici,
Voillatz, si·us platz, ab me manjar,
Car faitz o ai apareillar
De disnar, enantz que·us movas,
E prec vos de ‘non’ no·m digas».
«Domna», so li respont Jaufre,
«Est mandament avetz en me
Que non es luec, si Deus mi gar,
En que vos no·m pocses menar,
Si·us voilatz, al cap del mon
O ben desotz terra preon».
«Seiner, la vostra gran merce;
Car en Dieus ai ma bona fe
Que a vos ni a vostr’amic
Non venga per me nul destric».
Ab aitant son d’aqui mogut
E son s’en tuitz ensems vengut
Ab ella, lai on adobat
Fo·l disnar ez apareillat.
Ez anc non feron mas lavar,
Pueis tuitz ensems van s’asetar.
E qui tot l’apareillamen
Vos volia dir veramen,
No·us o auria d’un jorn ditz;
Garatz, cora seria escritz!
Mas sol d’aitant en voill parlar
Qu’el mont nuls hom non pot pensar
Vianda, que a gran plantat
No·n aia aqui acermat.
E cascuns manjet voluntiers.
E serviron los cavalliers;
E las domnas qui son aqui,
Servon las domnas altresi;
E·ls escudiers e l’autra jent
Servo·ls escudiers eissament;
Que anc negun no volc manjar
Ne neguns altre jornal far
Mas de servir e far plazer,
Cascun cant poc, a son poder.
E cant agron assatz manjat
Pron a tota lor voluntat,
La domna venc denan Jaufre
E annet sezer de lonc se.
E Jaufre pres fort a garar
La tenda e mout a lausar,
Que anc mais tan bella non vi.
E la domna respondet li:
«Seiner Jaufre, pregar vos voill,
E no·m o tengatz az ergoill;
Un don vos volrai demandar
E prec que·l me voillatz donar.
E no·us querai aur ni argen,
Caval ni autre garnimen,
Domna, donzel ni cavalier,
En que·us graves d’un sol diner».
«Per Dieu, ben seria foudatz,
S’aquest don vos era vedatz»,
So l’a respondut Brunesen.
E Jaufre respont mantenen:
«Domna, ben vos voill aitan dir,
E podetz vos i ben plevir,
Que ja no·m podetz re querer,
Per tal qu’ieu o puesca aver
Ni per negun aver trobar,
Que·us i puescatz a fadiar».
Ez enaissi o a covengut.
Ab tant ella lo a mogut:
«Seiner Jaufre, ie·us voill donar
Aquesta tenda, c’anc sa par
Non vi anc neguns crestians,
Sarazin, juzeus ni pagans.
Ez ieu dir vos ai la fazon:
Las pergas qu’en torn ella sson,
Son aitals, com auzires dir:
Que si fasiatz totz venir
Lo fuoc c’om poiria trobar,
No·n poiria una cremar.
E del draps vos voill dir aitan,
Que si plovia tot un an
Tan d’aiga con a en la mar,
No·i poiria gota passar.
E la tenda e·l garnimen
Pot portar, so·us dic veramen,
Un carre ab mais d’autr’arnes».
«Per Dieu, domna», so dis Jaufres,
«Mout a aici onrat presen,
E ja mais a tot mon viven
Om no·l pot far de me partir
Tro al jorn que deia morir;
E mout lo voill ieu tener car
Per vostr’amor, si Dieus mi gar,
E per la vostra gran valor».
«Ancar vos farai mais d’amor»,
So dis la domna a Jaufre;
«Una ren voill aiatz de me
Atal que hom no pot pensar:
Que ja ren no·n voillatz cornar,
Auçel, serpent, trigre, lion,
O d’autres besties qu’i son,
Sol que digatz: «Ara si’aital!»
Tan tost er faitz, si Dieus mi sal.
Ez auretz lo d’esta faisson,
Que trastut li home qu’i son,
Ni per me mezeissa eissamen
No·l perdatz a vostre viven.
A Brunesentz darai aitan,
Que totz aquels que la veiran,
Per ren que puesca dir ni far,
D’ella no·s puescon enveiar.
Ez a Milian, car pros es
E car es amicx de Jaufres,
Aia tan: qu’e nulla saçon
Non aia paor de prizon;
Se totz eron sos enemicx,
Cant homes son, paubres e ricx,
E que degues per els passar,
Neguns no li puesca mal far».
Cant la domna lor ac donat
Trastot aiso ez autraiat,
Es sus levada mantenen
Ez apellet mout autamen
Un sieu cavallier Gondentaur:
«Vai aporta·m l’argent e l’aur,
Que la sus avem aportat,
Que mantenen sera donat
Als cavalliers que aici son,
Per amor Jaufre, fil Dovon».
E Gondentaur fes aportar
Denantz trastotz e descargar.
Que·us anaria alre dizen?
Anc no·i remas aur ni argen,
Copa ni escudell’apres,
Que trastot no lor adones.
E cant trastot lo lor ac dat
Lo tresaur que ac aportat,
Es se girada mantenen
Ves Jaufre e ves Brunesen
E ves Melian autresi,
Ez en apres ella lor di:
«Seiner Jaufre, aital vos dic,
Qu’el mont amiga ni amic
Non avetz, a cui meillor fos,
Con a mi seria de vos,
Vostre bens ni vostra honor
E dels autres per vostr’amor.
Ez avetz una ren en me,
C’aitan com viv’am bona fe,
No·us podetz en me fadiar
De nulla ren qu’eu puesca far,
Se sabia que mi costes
Tot cant ieu ai ni loing ni pres».
«Domna, la vostra gran merce»,
Diçon Millian e Jaufre,
«Car si nos aviatz conpratz,
No·ns auriatz meiltz gazainatz
De far trastot nostre poder
A vos servisi e plazer.
E volem vos d’aitant pregar,
C’aissi tengas tot nostr’afar,
Com si l’aviatz tot conprat,
Per far a vostra voluntat.
E si aviam neguna res
En nostra terra que·us plagues,
Mandatz nos o vivassament,
Qu’el mont non avetz nul parent,
Que plus tost, a nostre poder,
Fos pregatz a vos far plazer».
«Seiner, la vostra gran merce»,
So dis la domna, «que ben cre,
Que·m fariatz trastotz plazer
En tot luec on acses poder».
«Domna», so dis Jaufre, «per Dieu,
Me digatz, e no·us sia grieu,
Vostre non, car saber lo voill.
E no m’o tengatz az ergoill,
Car mout me deuria pesar
Si de vos ausia parlar,
De cui deitz tener gran lausor
Per lo don e per la honor,
Que m’avetz faicha, c’anc tan gran
Non la pres hom a mon senblan,
E non sabria en ver dir
Vostre nom, senes tot faillir.
Per qu’e·us prec, si·us ven a plazer,
Domna, que me·l digatz en ver».
«Jaufre, no·us sera ja celatz»,
So dis la domna, «mas vertatz
Vos er dicha ez er mi bel.
Ieu sui la fada del Gibel,
E·l castel, on vos fos ab me,
A nom Gibaldac, e non cre
Qu’el mont n’aia tan ben taillat
De murs ni tan fort bataillat.
E si trastotz los cavalliers
Que son al mont, ab los arquiers
E tota l’autra gent qu’i es,
Eron entorn, un sol poges
No·i porion dintz far de mal.
Ez aiso es, si Dieus mi sal,
Pos que vos vos fos conbatutz
Ab Fellon, ez el fon vencutz;
Car enantz m’era tan sobriers,
Que non m’avia cavalliers
Ne castel ni villa laissat,
Mais sol lo castel aseiat,
Que·l dovia rendre ab me.
Mas vos, la vostra grant merce,
M’o avetz tot aquiciat;
Ez ai vos dicha veritat».
«Domna, la vostra grant merce»,
So li a respondu Jaufre.
Cant ac la domna sa raizon
A Jaufre dicha, fil Dovon,
Jaufre s’es levatz sus en pes,
E trastuitz li autres apres,
E manda: «Fais tost ensellar
E trastot vostr’arnes plegar,
C’ueimais no·us cal aver paor
Que·ns fassa gran mal la calor».
Ab tant amenon lor scudiers
Totz los palafres e·ls destriers,
E son se tuit ensems puiat;
Mas Brunesentz pren comïat
Ab Melian e ab Jaufre.
Pueis non feron null’autra re,
Mas que son el camin entrat,
Ez an tot lo jorn cavalcat
Tro al ser, que lor falli·l jorn.
E son vengut a gran sejorn
En un castel on ricament
Son servit a tot lor talent.
Pueis d’aqui enantz son anat
E per jornadas albergat,
Tro que de Monbrun foron pres.
Enantz que nuls hom lai entres,
Li cavallier son tuit ensitz,
Gen apareillatz e garnitz.
E las domnas e l’autra gentz
N’eisson trastot comunalmentz
Per recebre a grant honor
Jaufre con lor mout bon seinor.
Enantz que fosson ajostat,
Son tuit ensems canbaterrat
E son se mes a genoillos
Vesen de trastotz los baros.
E pueis se som mes en poder
De Jaufre per far son plazer,
Que·ls mantenga aissi co·ls sieus,
Contra totz homes apres Dieus
E lor terra e lor onor,
Aissi con de leal seinor.
Ez el a lor promes en ver
Qu’el en fara tot son poder.
Ab aitant son s’en tuit levat
E son en lor caval montat,
E pueis tenon ves lo castel.
Ab tant la maire del mezel
E del jaan, que del verzier
Enportet la filla d’Augier,
Cant Jaufre la·l tolc e·l mes mort
(Non era tan mal ni tan fort),
Venc ves Monbrun vivassamen,
Ab .x. cavallier solamen;
Que·s venc metre en son poder
De Jaufre per far son plazer.
E pres a cavalcar mout tost,
Ab aitan vi venir la ost,
Ez es girada mantenen;
Pueis de son palafren desen
E venc tot a pe ves Jaufre
E cridet fort: «Seiner, merce!
Per Dieu sia asegurada
Que non sia deseretada,
Seiner Jaufre, tan con viurai,
Ni no·m moira! Car estat ai
Domna de mout granda valor
E mout ai agut grant honor,
Mas tot m’es tornat en derrier,
Car mos filltz m’aucises l’autrier,
No·m podon mais conseill donar!»
E Jaufre la pres a garar,
Que a la senpre conoguda:
«E domna», dis el, «Dieus aiuda!
Es vos aquella que l’autr’ier,
Cant me conbatet l’averser,
Trobei desotz lo pin jazen?»
«Ieu soi aquella veramen».
«Aras doncas», so dis Jaufre,
«Vos comant, fassatz tant per me,
Se volletz esser affizada
Que morta ni deseretada
Non siat per nul cavallier;
Que hostes del pas l’aversier,
Que non puesca negun mal far
Az home qu’i voilla passar,
E que puescon seguramentz
Venir en las terras las jentz,
Que n’an estat tant essilatz
E tant lonc tenps deseretatz.
E per o far vos ai aitan,
Que totas las jentz vos tenran
Per domna aitant con viures».
«Seiner, la vostra gran merces,
Qu’ieu o farai tot veramen
E ses negun alongamen».
Pueis Jaufre comanda·l apres
Que en son palafren puies
E qu’intres el castel manjar,
Pueis deman poira s’en anar.
El castel son intratz trastuitz
De Monbrun, on fa far conduitz
Brunesentz, c’anc non fon tan ric
Vist per home paubre ni ric.
Ez anc non pot nuls hom pensar
Salvazina ni nul manjar,
Que no·n i agues largamen;
Ni anc cavallier ni serven
Ni soudadiera ne joglar
No·i manjeron negun manjar
Mais en escudella d’argen;
Mout los fes servir ricamen.
E cant trastuitz agron manjat,
Li joglar son en pes levat,
E cascuns pres son enstrumentz
E comenset tan dosamentz
Per mietz lo palais az anar.
Adoncs viratz en pes levar
Domnas, car neguna tener
Non s’en poc per negun saber
Del doutz son que fan l’estrumen,
Que cascuna mout se enten.
E cant si foron deportat
Gran pessa, e Jaufre a sonat
Son senescals e pres l’a dir:
«Anatz, fatz mi vivatz venir
En mietz lo palais un tapit,
E non la remanga samit
Ne escarlata ni bon cendat,
C’ades non sion aportat,
E l’aur e l’argent altresi».
Ab tant aquel se part d’aqui
Ez a faitz mout tost son mandat.
E cant tot o ac aportat,
Jaufres s’es levatz sus en pes
E senet c’om mot no·i sones,
Car dire lor vol son agrat,
Ez ab aitan tuit son calat.
Pueis a totz los joglars triatz
Ez a·ls tan ricamentz pagatz,
Que cascun s’en vai mout joios.
Ez apres donet als baros
Ez a las domnas altresi,
Que anc el tapit non giqui
Escudellas ni bel enap,
Escarlata ni autre drap,
Que trastot non lor o partis.
Non cuitz que anc negun hom vis
Tan ricamentz home donar,
C’anc neguns non se poc blasmar.
E diçon que non es reinatz
El mont ne nulla poestatz,
En que fos mieltz donat ni mes
Qu’en Brunesentz es en Jaufres.
E mout son ben aventuratz
Car los a Dieus apareillatz;
Que en aitan con ten lo mon,
Ne la mar clau tot en redon,
Ne en tant co toca le soleill,
Non cuitz n’aia meillor pairell;
Car el mon non a poestat,
Que ja conplit ne acabat
Agues en tant pauc de sazon,
Com a Jaufre, lo fill Dovon.
E d’aiso tengron parlamen
El palais tuitz cominalmen.
Ab aitant ve·us la noitz venguda,
Ez el palais ac mout gran pruda.
E Brunesentz a comandat,
Que sion tost apareillat
Los lietz, pos iron se pausar,
C’ueimais es ora de colgar.
E las donçellas son levadas
E son en la canbra intradas
Per los lietz az apareillar.
E·ll cavallier van se colgar
Per lor ostals; mas solamentz
Melian ab totas sas gentz
Ez remansutz, e es colgatz
Els lietz c’on l’ac apareillatz.
Pueis Brunesentz es s’en intrada
En sa canbra tota privada.
E pueis Jaufre es s’en intratz;
Apres ve·ls vos ensems colgatz.
Ar son Brunesentz e Jaufres
Amdui ensems, ez anc per res
Neguns non cujet, en vertat
Pogues esser: tan tost colgat
Foron, que pogues esser ver:
Tant n’avia cascun voler.
So dis Jaufre a Brunesentz:
«Amiga, ara sai veramentz,
Qu’es conplit so que desirat
Aurai e tant cobeçeiat,
Que fos ab vos privadamentz».
«Seiner», so·l respont Brunesentz,
«A mi sap dos aitantz plus bon,
Si Dieus bonaventura·m don,
E n’ai men cor plus alegrat
Trastot per vostra amistat».
Aissi jagron aquella noitz,
Que anc ren non lor fes enoitz
De ren que lor plagues a far.
E l’endeman, cant le jorn par,
Son levat sus süau e gen.
Ab aitant Jaufre mantenen
Es s’en vengutz a Melian,
Que leve·s sus, e puis iran
Ausir la messa al mostier.
«Dieus, e con es tant matinier»,
So li pres Milian a dir,
«Que ja soliatz tant dormir!
Mas ieu sai, mal vos enui’er
Lo cant dels auçels del verzier,
Que an cantat tota la nueitz,
Per tal que·us fesesson enueitz».
«Ara, Milian», dis Jaufre,
«Ben podetz far escern de me,
Mas ben cre una ren e sai
Que calque jorn m’en venjarai».
Ab tant es vestitz e causatz,
Ez apres a les mans lavatz,
E van se deves lo mostier
Ab tuit li autre cavallier.
Ez apres va s’en Brunesentz
Ab las domnas tot eissamentz.
Cant son vengudas al mostier,
A comensat senpre·l mestier.
E no cre l’aguesson faitz tal,
Neis si fos Pasca o Nadal,
Mais il o fan tot per l’onor
Brunesentz e de lor seinor.
Apres, cant fon le mestiers ditz,
Son s’en tutz del mostier eissitz
E son s’en el palais intrat,
On trobon jent apareillat
E cortesamen de manjar.
Ez anz non feron mas lavar
E son s’asegut mantenen
Per las taulas cominalmen.
E ja non fassan lonc sermon;
Que anc galina ni gapon
Ni nulla res non fon a dir,
Que nuls hom a manjar dezir.
E cant agron assatz manjat,
Ve·us Melian en pes levat,
E dis a Jaufre que anar
S’en vol al castel on estar
Fai Taulat, qu’es nafratz e pres:
«Car deman es le caps del mes,
Que·l deg far l’angarda puiar
Batent, com el sol de me far».
«En bon aür!» so dis Jaufres,
«Mas ieu voill pregar una res:
Que per m’amor li perdones
Sol un mes, que mal no·l fares».
Ez a li tant ditz e pregat,
Entro que lo·i ac autreiat.
Pueis dis Melians c’om ensel,
Que tenra deves lo castel.
Ab tant vengron los escudiers
Que amenon als cavalliers
Trastotz los cavals ensellatz.
Ez enantz que i fosson puiatz,
Melian a comïat pres
De Brunesentz, e pueis el es
Mantenent el caval puiatz
E pueis es el camin intratz.
E remas a Monbrun Jaufres,
Ez esgardatz si l’es ben pres!
Ar preguen tuit cominalment
Que cel que venc a naissiment
Per totz nos autres a salvar,
Que, si·l platz, el deing perdonar
A cel que·l romantz comenset;
Ez az aquel que l’acabet,
Don de tal maniera reinar
En aquest siegle ez estar,
Que sia al sieu salvament!
‘Amen!’ digatz cominalment!
Aquest bon libre es fenitz;
Dieus en sia totz tenps grazitz!

Apparato

Titolo Roman Gascon de Jaufre di mano moderna

13 Ni·m] Ni sim (+1) Brr su A

18 las] la Brr su A

19 a acels] a cels (–1) Brr su A

21 rials manca, Brr su A

24 E anc] Canc (–1) Brr su A

35 Que anc] Canc (–1) Brr su A

46 Ni per] Per (–1) Brr su A

48 Pulcellas doncellas paucas e grantz (+2) Brr su A

49 guerreiat] guerreiadas Brr su A

50 deseretat] deseretadas Brr su A

55 gap] cap

106 Cliges] Eliges (+1) Br

107 l’apercebutz] le ben a. (+2) Brr

120 E·ls] E les (+1) Brr su A

124 Desenvoutz] Diçen noitz Brr su A

144 enugz a dir] enugz dir (–1) Brr su A

149 tan esforsada] tan gran ni tan richa (+1) Brr su A

167 que en] quen (–1)

173 ditz als escudiers] als ditz e. Brr su A

187 lor espazas ceinon] lor spazas ceinzon (–1) Brr

191 son] sen Brr

193 no·i] nei Brr su A

196 Lo socors] Socors (–1) Brr su A

208 El a son] El son (–1) Brr su A

209 pueis] pieis Brr

214 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

215 entrar] entrada (+1) Brr su A

218 esmarida] smarida (–1) Brr su A

221 demanda·l] demanda li (+1) Brr su A

230 siei pel son] siei son pel Brr su A

232 cornes una esp. una randa

233 E los uels] E luels (–1) Brr su A

237 es se] asse Brr su A

239 E ve·l vos] Vel u. (–1) Brr su A

240 pieitz] pueitz Brr su A

242 fes] fos Brr su A

251 a le en las ancas] a les en la a.

254 E·l rei] Els r. Brr

256 ela parvent] E la bestia p. (+1) Brr su A

276 e le pas] le pas (–1) Brr su A

289 aonda] segonda, seg- scritto su a? da mano mod.

299 E escrida] Escrida

300 tocs] toques (+1) Brr su A

301 Que se tu] Se tu (–1) Brr su A

307 Que ieu] Queu (–1) Brr su A

327 conpaigno, -n erasa

364 Segue Que tant lor son malas e duras

366 las aventuras] la a. Brr su A

371 avetz per fort] auetz uei p. f. (+1) Brr su A

372 devinada] destinada Brr su A

375 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

379 las en ostera] las nostera (–1) Brr

380 o] ou Brr su A

387 Tristans] tritans A

392 fara] facha Brr su A

404 negun remas] negun non r. (+1)

416 son se mes] son ses m. Brr su A

419 jon] ions Brr su A

421 Laisa] Lasai Brr su A

422 ela devenc] el d. (+1) Brr su A

426 E es vengutz] Es u. (–1) Brr su A

437 dels meillors] del m. Brr su A

438 savis del cortes] sauis e dels c. (+1) Brr su A

441 Dels ben apres] del b. a. Brr

451 ço que] ço qui Brr su A

454 dar] donar (+1) Brr su A(f)

458 totz el la] totz la (–1) Brr su A(f)

459 ab tan] ab aitan (+1) Brr su A(f)

468 fatz] nos fatz (+1) Brr

469 respon, -t eraso

473 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A(f)

499 enchantador, -ta- soprascritto

502 e li cavalier] ell c. (–1) Brr su A

504 auzon] auziron (+1) Brr su A

515 escalzisos] en e. (+1) Brr su A

525 Que de tot] De tot (–1) Brr su A

527 Cascuns ac] Car c. a. (+1) Brr su A

540 E cabels] Cabels (–1) Brr su A

542 Bellas mans] E b. m. (+1); detz] dentz Brr su A

560 Et es·se mes] Et es mes (–1) Brr su A

567 seinor] seiner Brr su A

568 temor] temer Brr su A

570 Seiner] Siener Brr su A

582 te sia] el t. s. (+1)

583 e el] el (–1) Brr

590 Si que als pes] Si qual p. (–1) Brr su A

593 te az aunir] tu aunir (–1) Brr su A

608 seguirai] seguira Brr su A

611 ab tant] ab aitant (+1) Brr su A

628 en agg. nell’interl.

633 farsitz] faisitz Brr su A

638 Que sai] Queu –u esp. sia

642 faitz me garnimentz] faitz g. (–1) Brr su A

643 com a vos] com uos (–1) Brr su A

659 S’aissi·us] Saissi uos (+1) Brr su A

671 e·us] e uos (+1) Brr su A

680 col] cõl

705 Ad un] Ad aun (+1) Brr su A

713 Que anc] Canc (–1)

714 escut] scut (–1) Brr su A

716 esperona] esprona (–1) Brr su A

724 aut a cridar] molt fort a c. (+1) Brr su A

731 d’aquels] daquel Brr su A

767 ora·us] ora uos (+1) Brr su A

773 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr

774 can re] anc (–1) Brr su A

800 sabrai nel marg. destro della colonna

804 E ades] Cades (–1) Brr su A

805 porria] parria Brr su A

814 auzit, a- soprascritto

819 cazeges] cazes (–1) Brr su A

826 E pueis] Pueis (–1) Brr su A

851 meig] meing Brr

866 ie·us dirai] ieus en d. Brl

869 cavalier] cavavalier

874 ben vos] bens (–1) Brr su A

888 fugir] fugi Brr su A

910 .iiii.] tres (–1) Brr su A

921 e tornatz] tornatz (–1) Brr su A

923 senes] sens (–1) Brr su A

927 o·l sieus] on lo s. (+1) Brr su A

935 e faitz] faitz (–1) Brr su A

936 vengan] uenga Brr

947 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

955 lo seiner del] seiner daquest Brr su A

956 Dirai] Dira Brr su A

965 c’aisi·us] caisi uos (+1) Brr su A

968 aco corren] acorren (–1) Brr su A

970 Tro fon] Tro quel f. (+1) Brr su A

998 lo·ns auretz] l’auretz (–1) Brr su A

999 nos lo sabrem] nos los s. Brr su A

1033 Qu’entre ma gentz] Quentres ma getz

1042 ditz el] ditz (–1) Brr su A

1046 Mas scritto su mels da 2a mano (Brr)

1079 meraveillos] meraueillis Brr su A

1080 que·ls] quel Brr su A

1081 lo balançet] la balançet, -e- scritto su a, Brr su A

1138 el li] eli Brr su A

1142 verso agg. a destra del precedente

1146 consegre] conseguere (+1) Brr su A

1158 pot agg. in marg. destra

1175 Que ja n’i] Que ni (–1) Brr su A

1177 ditz Jaufre] ditz el (–1) Brr su A

1192 Dreiç al man] Da ça la m. (+1) Brr su A

1196 De l’elme] De leme Brr su A

1205 Ab tant] Ab atant (+1) Brr su A

1207 A Jaufre] E iaufre Brr su A

1208 qu’es] que fon (+1) Brr su A

1222 Vos de Jaufre] De iaufre (–1) Brr su A

1240 no manjara] ni m. Brr su A

1247 es clars] e c. Brr su A

1251 qu’es en] que en Brr su A; douçor, -s eraso

1265 Si col] Sil col Brr su A

1269 que·s partis] que, -s soprascritto qi biffato p.

1272 Estout] Et estout (+1) Brr su A; conpagnos] copagnos

1279-80 invertiti ma ordine ristabilito con una a e b minuscola nel marg. sinistra

1284 destriers] destrier Brr su A

1296 ie·us] ieu uos (+1) Brr su A

1311 sains] sain sains Brr su A

1313 verso agg. a destra del precedente; Ieu·l] Ieuls

1315 Matim co esp. ausi col

1360 regardan] gardan (–1) Brr su A

1365 belazor] balazor Brr su A

1380 qui la·i a, -l- soprascritto

1382 E·l feres] Els fers (–1) Brr su A

1383 a la lança, la soprascritto

1389 ditz t? biffato que

1395 cort e gros] cort g. (–1) Brr su A

1401 las] la

1408 E ac] Ac (–1) Brr su A

1411 E ac] Ac (–1) Brr su A

1413 E·ls] El Brr su A

1432 E a tost] E tost (–1) Brr su A

1435 as] ai Brr su A

1436 pauc que prezatz] pauc prezatz (–1) Brr su A

1443 ab mas armas ] ab armas (–1) Brr su A

1447 forcas]forcar Brr (A focas)

1448 .xxxiii.] xxxiiis (A .xxx. e tres)

1462 Poiria esser esp. Esser

1471 farai] fai (–1) Brr su A

1482 Calacom] Car l’um (–1) Brr su A

1488 aital] tal (–1) Brr su A

1496 Es] E Brr su A

1500 Que vos] Vos (–1) Brr su A

1502 Ne penrai pas] Non p. fas A

1507 avias -i- soprascritto

1514 Merce quier] Merce uos q. (+1) Brr su A

1537 E dis li] E dis (–1) Brr su A

1541 Ab aitant] Ab tant

1551 esta] asta Brr su A

1566 iras t’en] uai ten (–1) Brr su A

1574 loguer] gizerdon (?) (+1) Brr su A

1577 diluns] lunidi (+1) Brr su A

1585 Non o a] Non a (–1) Brr su A

1589 dreichament] dreichamet Brr su A; sinqen] .xv. Brr su A

1611 si·us] sis uos (+1) A

1613 En nan] E nan Brr

1625 dirai] dira Brr

1630 un bel arbre] un arbre (–1) Brr su A

1632 E aquec] e quec (–1) (cfr. 1552)

1634 que la lansa] que lansa (–1) Brr su A

1636 seigna] enseigna (+1) Brr su A

1663 seignor] seigno

1673 membra·l] membra li (+1) Brr su A

1706 que vos] queus (–1)

1709 Te venra aici lassar (–1) Brr su A

1711 E Jaufre] A J., ma iniziale miniata con richiamo in margine e, Brr su A

1732 tu o verras] o u. (–1) Brr su A

1745 es·se totz] es totz (–1) Brr su A

1770 ac] ab Brr su A

1781 dart en esp. Embagat

1786 bran] plan Brr su A

1794 Que·l bos ausbergs] Quel ausbergs (–1) Brr su A

1801 Can vi que totz sos dartz ac traitz Brr su A

1808 lo serventz] los s. Brr su A

1813 denan se] denan da se (+1) Brr su A

1814 agra] agran Brr su A

1837 que·us] que ne (+1) Brr su A

1874 de la man] de man (–1) Brr su A

1883 es agg. in marg. a destra della colonna

1885 El sol manca (–2), Brr su A

1891 dis el] per esp. dis el

1895 Segue Brr su A (rip. dopo):

Pueis pren lalansa elescutz

Et es puiatz deliuramen

E laissal estar euai s’en.

Cho fon le di martz ben maitin

Que iaufre ses mes el camin

Et es lo seruentz remansutz

Los pes totz els brasses ronputz

1896 Segue: De pois que tagi consegut Brr su A

1897 quels pes toutz] quels toutz (–1) Brr su A

1902 .xxx. e .v.] xxv (–2) Brr su A

1912 .xxxv.] xxv (–1) Brr su A

1913 estan] stan (–1) Brr su A

1916 Car anc saïns] Car sains (–1) Brr su A

1917 aisso] ies (–1) Brr su A

1933 N’i vos] nius (–1)

1934 percebutz] apercebutz (+1) Brr su A

1935 veras] uerai Brr su A

1941 vols] uol Brr su A

1957 seiner manca (–2), Brr su A

1962 .Xxx. e .v.] xxv (–2) A

1968 Qu’enans] Aintz (–1) Brr su A

1975 demandas] demandau Brr su A; que·ns] que res (+1) Brr su A

1976 ves] ueu Brr su A

1977 gran e fera] gran ferias Brr su A

1989 li ai] las (–1) Brr

1990 vengi] uing (–1) Brr su A

1993 cavalliers] cauaualliers Brr su A

1995 fossetz] fos (–1) Brr su A

2003 agenoilatz] en enclinatz Brr su A

2004 e·s] el

2009 Manda·ns que·t vols] Mandan quet uol Brr

2014 am] mam Brr su A

2020 que] qui Brr su A

2030 cascuns repon] cascuns li r. (+1)

2033 cho que] cho (–1) Brr su A

2038 a] ai Brr su A

2039 Vos de] Barons dis (+1) Brr su A

2040 que·us] que uous (+1) A

2042 Que] Qua Brr su A

2043 auriatz si noi anauatz Brr su A

2044 contatz] contauatz (+1) Brr su A

2047 cavals] caual Brr su A

2056 E tot lor arnes] E totas sas armas (+1) Brr su A

2059 en an pres] en apres

2062 amonesta] amonestal (+1) Brr

2064 on] hom Brr

2069 col] com lo (+1) Brr su A

2070 pueisas] piesas Brr

2073 jairetz] iaieretz (+1) Brr su A

2074 tenon] tenet Brr su A

2084 diseron] dizon (–1) Brr su A

2086 que·ns] que uos (+1) Brr su A

2088 Jaufre] E iaufre (+1) A

2091-94 mancano in B; Brr su A

2096 fon] son

2099 Trobero·l] Troberen lo (+1) Brr su A

2107 aisi] uns (–1) Brr su A

2113 que anc] canc (–1) Brr su A

2129 Que·ns] Quen Brr su A

2136 L’arnes] Larmes Brr su A

2143 o a- soprascritto -uen

2144 aiam] aim Brr su A

2146 raizenzon] raizon Brr su A

2148 trames lai] trames (–1) Brr su A

2166 s’es sus] se sus Brr

2168 vim] ueim (+1) Brr su A

2172 estrunatz] estunatz Brr su A

2173 non agg. in margine destro

2176 enantz] enatz Brr su A

2185 e sens] sens (–1) Brr su A

2186 present] prent Brr su A

2195 Doas] Que doas (+1) Brr su A

2200 se sera] se se sera (+1) Brr su A

2203 Tro que] Tro (–1) Brr su A

2212 non se vol] non vol (–1) A

2220 saurs] luzens (+1) Brr su A

2227 ne] no Brr

2267 venc s’en totz] uenc t. (–1) Brr su A

2270 vieu] mieu Brr su A

2278 lo·t] lo te (+1) Brr su A

2279 viu o mort] o uiu o m. (+1) Brr su A

2287 miga] minga Brr

2290 l’en] ien Brr su A

2301 Ab tan] Ab aitan (+1) Brr su A

2305 Ab aitant] Ab tant (–1)

2319 ueiltz] ueilitz Brr

2320 Ab tant ve·us] Ab aitant uei (+1) Brr su A

2321 Et a una] Et una (–1) Brr su A

2326 Grosses] E grosses (+1)

2330 ceillas] eiellas Brr su A

2332 las] la Brr su A

2346 Iest te vengutz] Iest u. (–1) Brr su A

2353 que·l li] quilli Brr su A

2376 polpil] polpis Brr su A

2392 deslugat] desugat

2404 lansa] la lansa (+1) Brr su A

2409 puesca] posca esp. p.

2412 Et antz] Et enantz Brr

2413 el segno biffato (p?) bratz

2435 o aia scritto su ouia?

2436 Et il biffato a

2441 deig] dig Brr su A

2458 anc] ano

2465 apres] pres (–1) Brr su A

2470 en la] sus en la (+1)

2488 escu] scu (–1) Brr su A

2494 qui·t] qui te (+1) Brr su A

2504 Digatz me] Digatz (–1) Brr su A

2508 rendrai] rendras Brr su A

2512 Cujei] Cuie Brr su A

2515 gitei] giteis Brr su A

2529 cercan –t esp.

2531 lai] lal Brr

2532 quer] que Brr su A

2536 a vos] uos (–1) Brr su A

2551 foras] fors (–1) Brr su A

2555 tan dir] dir (–1) Brr su A

2556 Que] Qui Brr su A

2557 De que s’es] De ses (–1) Brr su A

2559 de saïns] del pas (–1) Brr su A

2573 dos ans] dos (–1) Brr su A

2578 puosc -o- soprascritto

2584 Et es] Et (–1) Brr su A

2595 proesas] pesas Brr su A

2596 bons] bon; las] la Brr su A

2599 qu’es] que Brr su A

2620 non a un] non un (–1) Brr

2621 mot segno biffato trobar

2623 Inizio frammento c

2642 e·l desliurarai] e dels liurarai Brr su A

2645 Interruzione frammento c

2663 ieu agg. nel marg. destro della colonna

2665 intres ni aucises] intre me ancises Brr su A

2702 la] le Brr

2715 e marritz] o m. Brr su A

2730 E·ls] El Brr su A

2762 Ira] Iran Brr su A

2771 brasses] bratz (–1) Brr su A

2784 el la la esp. na

2791 ajusta] aiosta

2812 prendon] eperon Brr su A

2819 cassat] causat Brr su A

2823 pesoiantz] pesoiatz

2836 aurai] aura Brr su A

2839 boca] baca

2851-51 invertiti ma ordine ristabilito con una a e b minuscola nel marg. sinistro

2854 E senpre] Senpre hom Brr

2864 anaretz agg. nel marg. destro della colonna

2871 tro l’aia] tro que l. (+1) Brr su A

2894 Ni de cui] Ni cui (–1) Brr su A

2929 volon, vo- agg. nel marg. destro della colonna

2937 qu’es] que Brr su A

2955 dirai] dira Brr su A

2960 Que anava] Canaua (–1)

2964 terra mon] terra e m. Brr

2965 conte] cont Brr su A

2969 mouta guerra] moutas guerras Brr su A

2988 va mi] uam (–1) Brr su A

2999 Jaufre, -u- scritto sopra

3011 portava] portet (–1) Brr su A

3025 Que a] Qua A

3039 renlinquir] renlinqur A

3057 ne agg. nel marg. destro della colonna

3060 col, -l scritto su n?

3068 tenon o tro] tenon tro (–1) Brr su A

3088 jorn van per] iorn per (–1) Brr su A

3089 cantan] canton Brr su A

3091 proessas, -o- scritto su r

3105 qu’i] qui i

3109 en amor] an a. A

3115 e]es Brr su A

3129 aitals] aital Brr su A

3133 tors] tor Brr su A

3137 a·i de donzellas] ai d. (–1) Brr su A

3146 tan e biffato ien

3147 bieltz agg. in marg. destro della colonna

3150 Que ja sol] Que sol (–1) Brr su A

3187 bella erba] bellerba (–1) Brr su A

3213 Az una] Azana Brr su A

3228 atrobatz] trobatz (–1) Brr su A

3234 leveretz] laueretz

3240 Vailla mi] Vaillam (–1) Brr su A

3244 venras] ueiras Brr

3245 be·t] ben te (+1) Brr

3249 sos] son Brr su A

3257 fasa sas armas] fasas sa arma Brr su A

3263 as] ab Brr su A

3265 apresadamen] apresadamentz Brr

3266 espein] espeintz Brr

3267 residat] resida Brr su A

3271 vols] uol Brr su A

3282 mantenent] mantenet Brr

3299 Que avetz] Quauetz (–1) Brr su A

3315 a la gaita] la g. (–1) Brr su A

3322 Mals e orgoillos] Mals o. (–1) Brr su A

3327 d’orguel] dorglel Brr su A

3333 grantz e fortz] grantz f. (–1) Brr su A

3334 meraveillos] merueillos (–1) A

3343 ab tant] ab aitant (+1) Brr su A

3352 ve·us] ueu Brr su A

3355 aviatz, 2a-a- scritto sopra

3365 ab aitant] ab tant (–1) Brr su A

3399 pauc] petit (+1) Brr su A

3420 tornatz] colgatz A

3433 Atrobet] Etrobet Brr su A

3435 que ades] quades (–1) Brr

3445 sorzir] sortir

3453 doas] una Brr su A

3459 entres] estres Brr su A

3463 poiriatz] poiria Brr su A

3472 no·us en penra] nous p. (–1) Brr su A

3492 Oimais mi] Oimais dis el mi (+2) Brr su A

3493 cap] grat Brr su A

3494 fieu] tieu A

3510 non fa jes] non ies (–1) Brr su A

3511 ela] el; o fa fort] o fort (–2) Brr su A

3516 Me er] Mer (–1) Brr

3526 laissasen] laissaren Brr su A

3527 es] e Brr

3528 qu’eu·s] que uos (+1) Brr su A

3530 aquels] quel (–1) Brr su A

3532 Ella] Ez ella (+1) Brr su A

3546 l’an agg. nel marg. destro della colonna

3554 el, -l scritto su –s

3584 al, -l esp. e raschiato pres

3602 dos] doas (+1) Brr su A

3633 prenda] prenga Brr su A

3672 Mais sol que·m] Mais quem (–1) Brr su A

3682 Que son ric] Que ric (–1) Brr su A

3684 mas a gran] mas gran (–1) Brr su A

3704 ben fort] fort (–1) Brr su A

3707 de poder] poder (–1) Brr su A

3709 Se·us] Se uos (+1) Brr

3711 estreitz] streitz (–1) Brr su A

3713 regart] gart (–1) Brr su A

3724 E un] Ab aitant un (+2) Brr su A

3737 Si·us] Si uos (+1) Brr su A

3738 no·us en] nen (–1) Brr su A

3742 eis es? raschiato fos

3743 Inizio c; es s’en] esen Ac

3785 es ricx] ex ric Brr su A(c)

3789 aunitz] aenuitz Brr su A(c)

3791 Tals] Ez tals (+1) Brr su A

3796 eisausar] aisautar Brr

3799 Tals] E tals (+1) Brr su Ac

3801 Tals] Ez tals (+1) Brr su Ac

3806 malaventura fiera] m. lo fiera (+1) Brr

3815 ieu] ieus Brr su Ac

3818 retener] tener (+1) Brr su Ac

3819 senes] sen (–1) Brr su Ac

3821 pauc] puec Brr su Ac

3828 la gaicha] gaicha (–1) Brr su Ac; interruzione c

3832 estrain] strain (–1) Brr su A

3834 aissi] aissa

3835 prezas] raprezas (+1) Brr su A

3852 coltel qui] c. e qui (+1) Brr

3860 ferion] ferions Brr su A

3868 duramentz] durametz Brr su A

3870 Ab tant] Ab atant (+1) Brr su A

3873 que ja s’en] quesen (–1) Brr su A

3877 Inizio c

3884 la faison] de la f. (+1) Brr su Ac

3885 la beutat] de la b. (+1) Brr su Ac

3914 lei] ella; far saber] far a s. (+2) Brr su c

3919 fes] fe Brr su Ac

3922 Interruzione c

3962 de nueg] mueg Brr su A

3968 fo] foron (+1) Brr su A

3983 er atraisaitz] er per a. (+1) Brr su A

4009 poia] pueis Brr su A

4015 ab tant] ab aitant (+1) Brr su A

4042 Levatz] Valatz Brr su A

4046 d’amont d’aval] damont e daual (+1) Brr su A

4049 Aissi es] Aisses Brr su A

4050 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

4076 colps pres mais] colps p. (–1) Brr su A

4091 leva·ls] leual Brr su A

4104 Cant] Canc Brr su A

4132 jes agg. nel marg. destro della colonna

4146 queres] quises Brr su A

4147 Que si] Si (–1) Brr su A

4148 auretz] uretz Brr su A

4170 ostaiges] ostaige Brr su A

4171 la] las Brr su A

4177 poira] poiria (+1) Brr su A

4178 oimais, la 2a -i- scritta sopra

4182 Qu’enquar] Que quaras (+1) Brr su A

4183 E] A Brr su A

4199 süau, la 1a -u- scritta sopra

4209 sas] sa Brr su A

4217 puesc] pues A

4229 jorns] iorn Brr su A

4235 don el deissen] don d. (–1) Brr

4237 grosses] gros (–1) Brr su A; rostitz, -u- esp.

4243 sotz] sot Brr su A

4244 larc] lac Brr su A

4252 fleisar] fleirar Brr

4255 l’erba] lerb (–1) Brr

4257 ez es] ez (–1) Brr su A

4261 gauta] gaita Brr su A

4265 estatz] statz (–1) Brr su A

4276 domna] domnas Brr su A

4279 autras mentz] autramentz Brr su A

4282 esta] sta (–1) Brr su A

4292 El estet] Ez es el e. (+2) A

4303 Ab tan] Ab aitan (+1) Brr su A

4310 si·us] sil uos (+1) Brr su A

4313 no·us] non Brr su A

4314 enaintz] enaitz Brr

4315 que si saber] si s. (–1) Brr su A

4335 es] as Brr su A

4341 bous] boues (+1) Brr

4345 e pren] pren (–1) Brr su A

4379-80 invertiti ma ordine ristabilito con una a e b minuscola nel marg. sinistro

4390 E donc] Donc (–1) Brr su A

4400 Ab aitant] Ab tant (–1) A

4404 aussimentz] aussiamentz (+1) Brr

4415 esparvier] sparuier (–1) Brr su A

4416 non a al] non al (–1)

4420 pren] prenon (+1) Brr su A

4428 m’o] no A

4449 que·us] que uos (+1) Brr su A

4453 C’aissi·us] Caissi uos (+1) Brr su A

4455 enjan] eian Brr su A

4466 espes] spes (–1) Brr su A

4479 que·us] que uos (+1) Brr

4481 estraintz] estraitz Brr

4486 dignaretz] digarnetz Brr

4491 corron Jaufre] corron a i. (+1) Brr

4525 an] a Brr su A

4557 Si] E si (+1) A

4568 enjantz] eiantz Brr su A

4569 E·us] E uos (+1); els] el Brr su A

4581 tener] retener (+1) Brr su A

4587 pause] pausa Brr su A

4590 ve esp. vencutz

4591 lezer] plazer Brr su A

4596 C’ueimais] E ueis, s esp. mais (+1) Brr su A

4606 tota] tata Brr

4615 aporton] aportons Brr su A

4622 dei a vos] dei uos (–1) Brr su A

4629 sol un pauc] un p. (–1) Brr su A

4633 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

4650 son] s lettera erasa? On

4652 a li dit] al dit (–1) Brr su A

4660 van] uai Brr su A

4672 faretz o ben] faretz b. (–1) Brr su A

4693 Al] El Brr su A

4694 Cant aisels] Tant aisil Brr su A

4699 Que·m] Quim Brr su A

4700 rams] raim Brr su A

4704 alberc] albergo (+1) Brr su A

4709 dol a scritto sopra que

4713 palafren, -n esp.

4717 aquel] quel (–1) Brr su A

4724 trabaillatz] trabaillaretz (+1) Brr su A

4725 me ou] mou (–1)

4741 conseilletz] conseillairetz (+1) A

4748 ai] as Brr su A

4750 e estraintz] estraintz (–1) Brr su A

4756 Jaufre s biffato li

4766 orgoillos] ogoillos

4802 sia] siam Brr su A

4820 trobaretz pan] trobaretz ni p. (+1) Brr su A

4827 venretz] ueniretz (+1) Brr su A

4841 palais, la prima –a- scritta sopra

4846 veiretz] uenretz A

4858 que no·m] queus nom Brr su A

4863 vo·n] uos en (+1) Brr su A

4864 vollia morir] uollia de tot m. (+2) Brr su A

4873 farai] fara

4876 Ab] Abe; lais] laisa (+2)

4878 E n biffato ja; no vos] nous (–1)

4930 s’en es] es (–1) Brr

4951 la l esp. un; non] e non (+1) Brr su A

4957 codes e sospiravon] codes s. (–1) Brr su A

4977-78 invertiti ma ordine ristabilito con una a e b minuscola nel marg. sinistro

4981 Ne que sai] Ne sai (–1) Brr su A

4982 ie·us] ieu uos (+1) Brr su A

4994 cad’an o agg. nel marg. sinistro della colonna

5005 fes agg. nel marg. sinistro della colonna

5010 cavaliers] cauaualiers Brr

5022 un esclat] tal e. Brr su A

5033 D’aquest] Az aquest (+1) Brr su A

5036 Que] Qua Brr su A

5040 tolc li] colli Brr su A

5048 ans] an Brr su A

5051 laiamens] laiames Brr su A

5054 Taulat, -t scritto sopra; es] as A; aici, la prima -i- scritta sopra

5065 Mout a aici] Mout aci (–1) Brr su A

5066 con o dura] con dura (–1) Brr su A

5067 longamens] loialmens Brr su A

5075 cavalarias, -s esp.

5091 venra] ueira Brr su A

5092 digatz cora] digatz mi c. (+1) Brr su A

5096 penedensa, -ne- scritto sopra

5098 er naf biffato sanatz

5101 diçes que tant] diçes tant (–1) Brr su A

5114 de mout gran] de gran (–1) Brr su A

5135 Digatz] dagatz Brr su A

5154 Ez es lor] Ez lor (–1) Brr su A

5159 Sabon] Que sabon (+1)

5160 tan] un an (+1) Brr su A

5161 sa gran vertut] sa u. (–1) Brr su A

5163 o au] aou Brr su A

5164 dol a que] dol que (–1) Brr su A

5174 petit e bon] petir bon (–1) Brr suA

5175 dolentz e trist] dolentz trist (–1) Brr su A

5183 eis] eisi (+1) Brr su A

5196 Que i an] Que i ian Brr

5213 lagrimoses] lagrimonses, -n- esp.

5215 grans] gran Brr su A

5217 amplas] enblatz Brr su A

5220 ac] as Brr su A

5222 E·ls] El; secs] sec Brr su A

5223 nigras] nigra Brr su A

5229 no·i] non i (+1) Brr

5230 E·ls] El Brr su A

5238 siei] son A

5242 E bliaut] Ez abliaut (+1) Brr su A

5254 pentiras] pentras (–1)

5274 estraigna] etraigna

5282 E pueis] Pueis (–1) Brr su A

5286 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

5303 d’amont d’aval] damont e d. (+1) Brr su A

5307 est] aquest (+1) Brr su A

5316 van si] ua sen Brr su A; grantz agg. nel marg. sinistro della colonna

5317 amdui] amdu A

5320 iratz e fels] iratz f. (–1) Brr su A

5321 escut] scut (–1) Brr su A

5322 aquel] quel (–1) Brr su A

5331 d’amont d’aval] damont e d. (+1) Brr su A

5342 retener] tener (–1) Brr su A

5369 Mas que tot] Mas tot (–1) Brr su A

5388 espalla·n] espallam Brr

5391 pres, p- scritto su s

5412 cuissa] cuissas Brr su A

5418 no·l torn atras] nol a. (–1) Brr su A

5425 cai] can Brr su A

5441 Tota la noitz] Tota n. (–1) Brr su A

5446 leva·s] lauas Brr su A

5449 salms] salmes (+1) Brr su A

5487 non i eraso es

5515-16 invertiti ma ordine ristabilito con una a e b minuscola nel marg. sinistro

5525 pot pot esp. passar

5530 aquestas] aquesta Brr

5531 aquel] quel (–1); las a] la as Brr su A

5536 mortz] motz Brr su A

5559 E ar] Car Brr su A

5560 iratz] ratz (–1) Brr su A

5571 be·s] ben lo (+1) Brr su A

5573 dis Jaufre] so dis (–1) Brr su A

5583 Inizio frammento g

5587 Al, -l scritto sopra

5594 lams] lam Brr su A(g)

5599 Interruzione frammento g

5606 si·l] sus Brr su A; que que beus

5610 Inizio frammento g

5612 Que en] quen (–1)

5615 Que·l] Qui el Brr su A(g)

5632 Interruzione frammento g; que·m] quen Brr su A

5635 non ja mais] non mais (–1) Brr su A

5636 faretz] fatz (–1) Brr su A

5642 sera] serai Brr su A

5650 a me] ab me Brr

5661 que·us] queu Brr su A

5665 el agg. nel marg. sinistro della colonna

5666 soven] souce? Brr su A

5670 sus a] sus e a (+1)

5677 non a g biffato longamentz

5698 E pres] Apres Brr su A

5702 Franc] Frac Brr su A

5708 piatat] peccat Brr su A

5721 agues] aues Brr su A

5746 per azir] per tal a. (+1)

5753 es li] eli Brr su A

5756 marrida·us] marrida no (+1) Brr su A

5757 s’el] el; abausos] arazons Brr su A

5760 ploran molt grieu] ploran g. (–1)

5764 Israel] ismel (–1) Brr

5780 el sol c esp. iazer

5788 va·s] uai Brr su A

5790 merces] merce Brr su A

5797 ier] er Brr su A

5802 E pres] A p. Brr su A

5811 forest] foresta (+1) Brr su A

5816 Que anc] Canc (–1)

5820 servis] serui Brr su A

5823 que] qui Brr su A

5824 C’anc] Qui anc A

5836 que·l] quo Brr su A

5841 Quina ventura] Quinas uenturas Brr su A

5847 Ab aitant] Atant

5850 pren] pueia (+1) Brr su A; pulcella] pulella

5851 a la denan] alam denas Brr su A

5860 sos] son Brr

5868 Ab tant] E tant Brr

5872 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

5879 Qu’es] Que Brr su A

5886 vai te] uai (–1) Brr su A

5891 cest] aquest (+1) Brr su A

5900 conossera] conossra (–1) Brr su A

5904 as] ai

5905 dizes] ditz (–1) Brr su A

5908 i]o; gran tort] tort (–1) Brr su A

5915 C’ueimais] E uei mais (+1) Brr su A

5923 escuders] escuder Brr su A; inizio frammento g

5930 t’ancta] tanita Brr su A(g)

5940 Que·l] Cal Brr su A(g)

5941 Interruzione frammento g

5948 C’aissi] Quar aissi (+1) Brr

5949 plus fort] fort (–1) Brr su A

5951 orgoilla] orgoilliseis Brr su A

5955 pro·us] pro uos (+1)

5956 blandiria] blandirai (–1) Brr su A

5961 Inizio frammento g; meillors] meillor Brr su A

5976 Fine frammento g

5980 Ben] Mas ben (+1); a] atz Brr su A

5985 d’aquestas] daquest (–1) Brr su A

5991 poras] porai Brr

6007 baros] baror A

6013 troba] trobas Brr su A

6020 Inizio frammento h; non m’en mentatz] non m. (–1) Brr su A(h)

6021 vols] uol Brr su A

6024 port las a] porto la Brr su A(h)

6030 Interruzione frammento h

6048 Inizio frammento h; a escridat] ascridat (–1) Brr su A

6051 aisi] si (–1) Brr su A(h)

6057 va·l] uac A

6058 Interruzione frammento h

6064 lo] la Brr su A

6071 Verges dona] Santa maria (+1) Brr su A

6074 Inizio frammento h

6081 Interruzione frammento h

6099 sobrar] sobra Brr su A

6102 Inizio frammento h

6105 Qu’en] Que; del rei] del bon r. (+1) Bnl (h)

6106 Es dels] Dels (–1) Bnl (h)

6112 Interruzione frammento h

6130 per la malvastat] per m. (–1) Brr su A

6144 segurtat] segurat Brr su A

6164 Dieus, -e- scritto sopra

6178 autres] autre Brr su A

6184 terra mon] terra e m. (+1) Brr su A

6186 volres far faitz sia] v. faitz en sia Brr su A

6189 vol en] uolon

6190 Pueis] Puies Brr

6203 Manca, integrazione Brr su A

6204 dreit e venjansa] ueniansa (–2) Brr su A

6212 ez az] ez au az (+1) Brr

6216 Que] Qui Brr

6222 E anc non l’ausi] Anc non laus (–2) Brr su A

6231 E mais] Oimais Brr su A

6239 Me] Mes Brr su A

6240 contra] cantra A

6244 tant i ai] tant ai (–1) Brr su A

6249 aura] auia (+1) Brr su A

6262 nos] uos Brr

6274 que] qu Brr su A

6278 lo] los Brr su A

6303 que avian] qui auia A

6317 tro a] tro (–1) Brr

6347 desmentida] desmentia Brr su A

6348 fallida] a faudia (+1) Brr su A

6350 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

6352 Entre] Entres Brr su A

6357 E·l] Ez Brr su A

6374 Taulatz] talatz Brr su A

6379 que·us] que uos (+1) Brr

6381 Sperit] esperit (+1) Brr su A

6385 On lo laseist] On l. (–1) Brr su A

6390 hom agg. nel marg. sinistro della colonna; dir de ben] dir ben (–1) Brr su A

6391 autres] autre Brr su A

6406 Ez aqui] E qui (–1) Brr su A

6423 ni bella] bella ni Brr su A

6429 vostre homs domna] uostre d. (–1) Brr su A

6436 tengra·us] trengraus Brr su A

6437 astrunatz] astrimatz A

6448 pueis pres me] pueis me Brr su A

6451 nafrat] enafrat (+1) Brr su A

6456 coreiadas] scoreiadas Brr su A

6461 mas] ma Brr su A

6473 dol] dolor (+1) Brr su A

6479 tan gran] gran (–1) Brr su A

6490 pocsen] pogueson (+1) Brr su A

6495 Ab tan] Ab aitan (+1) Brr su A

6506 es m’en] emen Brr su A

6521 vostra] urostra A

6536 pogra a biffato trobar

6538 tant] tanta (+1) Brr su A

6547 col] con li (+1) Brr su A

6548 dirai·us] dirai uos (+1) Brr su A

6559 vos] us Brr

6590 fa de esp. de –s- eraso causimen

6594 tenps] teps Brr su A

6631 a gran tort] a t. (–1) Brr

6634 non m’en er] non er (–1) Brr su A

6647 ja scritto sopra

6654 paon] baston A

6660 la bona] las bonas Brr su A

6702 si tirat] estirat Brr su A

6704 solatz e tot] s. tot (–1) Brr su A

6706 a ella] az ella (+1)

6721 Cant] A cant (+1) Brr

6730 venc] uec Brr su A

6736 Alegres] Alegros Brr su A

6737 Inizio frammento h

6742 no·us] non Brr

6744 la n’a] la sa Brr su A(h)

6745 vas e esp. on

6746 Interruzione frammento h

6760 Ez es d’atrestan] Ez d. (–1) Brr

6763 vos ben cant] uos cant (–1)

6769 Inizio frammento h

6774 tan con] con tan Brr su A(h)

6779 Interruzione frammento h

6793 Al rei Artus] Al bon rei (–1) Brr

6801 Inizio frammento h

6804 Recipïan] Repian (–1) Brr su A

6810 Interruzione frammento h

6823 si vos platz] si platz (–1) Brr su A

6826 Si anarai] Non seiornerai (+1) Brr su A

6831 Inizio frammento h

6832 Brunesentz] brunesetz Brr

6839 sia] sai Brr su A(h)

6841 Fine frammento h

6849 n’avetz] en auetz (+1) Brr su A

6856 qu’el mon son] qui son (–1) Brr su A

6862 entretan] entrenan Brr su A

6863 e] en Brr su A

6865 mantenent] mantent (–1) Brr su A

6868 qui aissi] caissi (–1) Brr su A

6882 que ab pregar] ab p. (–1) Brr su A

6891 servir] sueuir Brr su A

6892 que m’em] quem men Brr su A

6902 ben agg. nel marg. destro della colonna; provat, -v- scritto sopra

6903 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

6908 ab aitant] ab tant (–1) Brr su A

6914 sas] sa Brr su A

6917 enaissi] aissi en Brr su A

6920 las domnas] la domna Brr su A

6929 hom blasmar] hom ren b. (+1) Brr su A

6932 Jaufres] iaufre Brr

6935 er] ers Brr su A

6947 l’a e sai] la sai (–1) Brr su A

6956 i ausa] ausa Brr su A

6967 Ab tant] Ab aitant (+1) Brr su A

6969 Daus part sa domna] Das part sas domnas Brr su A

6972 si·us] si vos (+1) Brr su A

6992 souffrian] souffirrian A

6997 aventura] auenturas Brr su A

7032 Fort ben] ben (–1) Brr su A

7054 es s’en] esen Brr su A

7071 non] nous Brr su A

7083 fassas] fasses Brr su A

7096 partretz] parteretz (+1) Brr su A

7133 sendatz] sendalt Brr su A

7134 fo·l] fonl; encortinatz] encortinatz Brr su A

7141 Inizio ms. c

7149 Azaut] Ez aut Brr su c

7169 poira] poria (+1) Brr su Ac

7171 ab el que·l] ab quel (–1) Brr

7173 m’escomet] lacomet Brr su Ac

7174 respondrai] respondra Brr su Ac

7191 desesperatz] deseperatz Ac

7194 autres] austre Brr su Ac

7198 mort soi o] mort o (–1) Brr su Ac

7206 que·us] quieus Brr

7207 Ven] Sen uen (+1) Bnl

7209 Ab tant] Ab atant (+1) Brr

7211 ausiment, a- scritto sopra

7219 estan entorn] estan grantz e. c

7234 que hom] com Brr su c

7250 ja mal] ia (–1) Brr su c

7252 eron] auia (+1) Brr su Ac

7257 E de totz] E totz (–1) Brr su Ac

7261 doncs] docs Brr su c

7266 los] lo Brr su A

7274 no·m] non Brr

7278 ella] el (–1) Brr su Ac

7286 no·i a] noi ia Brr su Ac

7294 lo·i aven] laven (–1) Brr su c

7295-6 invertiti ma ordine ristabilito con una a e b minuscola nel marg. sinistro

7303 enquieira] quera (–1) Brr su Ac

7316 sobransaria] sobresaria Brr su Ac

7320 E·s gart de] E gart se de (+1) Brr su c

7323 aicels] cels c

7325 fintz e] fintz (–1) Brr su Ac

7350 mor ez esconpren] mor e. (–1) Brr su Ac

7368 farai ja] farai (–1) Brr su Ac

7377 Que] Qui Brr su Ac

7395 ditz] deitz Brr

7405 Inizio ms. d

7413 cor mon] cor e mon (+1) Brr su Acd

7418 si·us] si o Brr su A

7441 Qu’ie·us] Quieu us Brr su Acd

7446 Qu’en me] Quen (–1) Brr su Acd

7458 ja scritto sopra

7525 Si faitz] Sils f. Brr su A

7527 que] queu Brr su Acd

7530 lo dreitz] dreitz (–1) cd

7531 lassa e] lassa ieu e (+1) Brr

7534 qu’ela·m] quel mi Brr su Acd

7546 Domna deu aver seinoria] Donor dauer de s. Brr su Acd

7548 Ez rip. Brr su Acd

7558 deura] deu (–1) Brr su A

7560 cobes e plus] cobes p. (–1)

7570 enquerrer] enaquerrer (+1) Brr su cd

7576 forsa d’amor] forsamen amor (+1) Brr su Acd

7577 M’en] Em; que m’en] em (–1) Brr su Acd

7589 Qu’ela] Quel ia Brr su Acd

7603 E doncs] Adoncs Brr su Acd

7604 puesc ves ella retener] p. ieu (agg. nel marg. destro della colonna) ves el ren tener (t- scritto sopra) Jeanroy su Acd

7618 Blancaflor] blacaflor Brr su Acd

7626 Fenisa] fensa (–1) Brr su cd

7629 Biblis] tibis Brr su cd

7642 la] lo Brr su Ad

7655 pauc] puec Brr su Acd

7668 Tota] Totas Brr su Acd

7676 E Dieu] Dieu (–1) Brr su Acd

7687 enaissi, en agg. nel marg. destro della colonna

7688 Fine ms. d

7689 par] apar (+1) Brr su Ac

7690 Ella·s] Ella se (+1) Brr su c

7691 en rip. Brr su A

7711 S’en es] Ses (–1) Brr su Ac

7715 Que] Qui Brr su Ac

7716 prim] primet (+1) Brr su Ac

7720 Jaufre fon si] J. si (–1) Brr su Ac

7745 en que] on que Brr su Ac

7763 sa·us] sa ue (+1) Brr su Ac

7774 Domna non sai] D. sai (–1) Brr su Ac

7787 de] del Brr su Ac

7804 acoilla] coilla (–1) Brr su Ac

7810 que vos n’avetz] quen a. (–1) Brr su A

7825 e·us convenc] eus o c. (+1) Brr su Ac

7828 cap] caps Brr su A

7849 delieg mos] d. e mos (+1) Brr su A

7862 so de que] so que (–1) Brr

7873 co·us] con us (+1) Brr su A

7876 qu’ie·us sabria] quieus no s. (+1)

7885 Qui es] Qui est Brr su A

7889 que·l] els Brr su A

7894 Que ja az] Que az (–1) Brr su A

7903 en amant] e fan tant Brr su Ac

7904 domnas s’en van] domna s’en ua Brr su Ac

7928 no·s part] non se p. (+1) Brr su c

7946 Neguna] Negunas Brr su Ac

7973 D’aver de] Dauer ni de (+1) Brr su Ac

7987 Fine ms. c

7989 ditz li] ditz (–1) Brr su A

7996 es] esse (+1) Brr

8001 ela] Brunesentz (+1) Brr su A

8002 las] la Brr su A

8030 la una] luna (–1) Brr su A

8049 tort e ses] tort ses (–1) Brr su A

8053 autra] autras Brr su A

8064 Ben m’en meravill] ben m. (–1) Brr su A

8067 Caedis] caradis

8070 Caraduis] caradueill

8074 no·ls] nol Brr su A

8086 vauc] uac Brr su A

8108 Tant cortes] E tant es c. (+2)

8112 süavet] suau (–1) Brr su A

8142 autre·m] autem Brr

8146 ma terra ai] materai (–1) Brr

8148 s’i] sil Brr su A

8158 tant] aitant

8177 com el l’a] comel a Brr su A

8181 raïna] rainas Brr su A

8213 a la] ab ala A

8214 Inizio frammento e

8217 las] la

8233 Milians] miliams

8259 Aisi o] Aiso (–1) Brr su A

8260 tant] aitant (+1) Brr su A

8261 venc s’en dreitz] uenc d. (–1) Brr su A

8286 reconosc] conosc (–1) Brr su A

8356 Que ja no·us] Que nous (–1) Brr su A

8360 seda e gris] seda gris (–1) Brr su A

8369 autra] atra Brr su A

8370 milia] mil (–2) Brr su A

8373 aissi] enaissi (+1) Brr (e)

8376 Interruzione frammento e

8377 bellas] bella Brr su A

8398 mas armas] marmas (–1) Brr su A

8406 s’en en lai] sen lai (–1) Brr su A

8409 e] es Brr su A

8426 ne ja sia] ne sia (–1) Brr su A

8437 s’enantz] sentz (–1) Brr

8456 mor lo] morde lo (+1) Brr su A

8463 A] E Brr su A

8477 arosat] arosada Brr su A

8478 Sa cara . si que paraula arecobrada (+3) Brr su A

8492 eravatz filtz] erauatz e f. (+1) Brr su A

8499 mala] auol (+1) Brr su A

8502 Mout as] Mort mout ai (+1) Brr su A

8503 nos as] nas (–1) Brr su A

8526 escudier] scudier (–1) Brr su A

8533 Que ja per] Que per (–1) Brr su A

8543 los] lo; que] qui Brr su A

8564 vols] uol Brr su A

8565 consi] con (–1) Brr su A

8597 enaissi] aissi (–1) Brr su A

8619 Augier] Ugier; l’a plan] lo plora (+1) Brr su A

8622 derçar] de car Brr su A

8629 entiers] estiers Brr su A

8632 lor joven] le ieuelt Brr su A

8636 consi m’as] com as (–1) Brr su A

8639 dat] dan Brr su A

8659 S’o] Si Brr su A

8680 fins e vertadiers] fins u. (–1) Brr su A

8686 cujava·m] cuiauan Brr su A

8687 pensem] penseron (+1) Brr su A

8701 n’ensi] nensui Brr

8703 pueis] pieis

8704 poder] poders Brr su A

8711 Pueis] E p. (+1) Brr

8715 Dieus es de] dieus de (–1) Brr su A

8717 ez l esp. el

8736 Melians] meliams

8752 vengon] auengon (+1) Brr

8758 las] la Brr su A

8778 hom] ho Brr

8779 miga] minga Brr

8781 non a] no (–1) A

8782 fest] fezes (+1) Brr su A

8783 buef] buer

8784 dels] de Brr su A; uef] uer

8794-95 Invertiti (Brr)

8810 E agg. a sinistra del rigo

8816 Ara doncx] Airas (–1) A

8822 Seiner ja d’aiso] Seiner daiso (–1) Brr su A

8827 secors] seors Brr su A

8832 tan] aitan (+1) Brr su A

8844 eis] mezeis (+1) Brr su A

8847 lor n’es] ne (–1) Brr su A

8850 tot gent] gent (–1) Brr su A

8854 sa] sas Brr su A

8855 E prega] Prega (–1) Brr su A

8872 si en] sen (–1) Brr su A

8885 ve·us] ueu Brr su A

8886 vostre] uestre Brr su A

8908 corrent] coirent A

8910 las] la Brr su A

8911 puia] paiea Brr su A

8916 que·l] que Brr su A

8917 subr’ellas] subrella

8918 no·i agg. nel marg. destro della colonna

8919 las] la Brr su A

8933 podia] ponria Brr su A

8934 penria] ponria Brr su A

8939 ab alegrier] al a. Brr

8944 que en] quen (–1) Brr

8948 cors] cor Brr su A

8949 als] al Brr su A

8955 no·us er] non uer Brr su A

8962 autz] uitz Brr

8982 que no·us] queus Brr su A

8996 baron] paron Brr su A

9009 la] las Brr su A

9014 E·l costat ab lansa] Ez el c. ab la l. (+2) Brr su A

9025 cujas] uens (–1) Brr su A

9034 mi agg. nel marg. destro della colonna

9035 iest ni on] iest on (–1) Brr su A

9036 presa] presas Brr su A

9041 Inizio frammento e

9046 no·t] nont Brr

9068 jes que per] ies per (–1) Brr su A

9079 a non] a que non (+1) Brr su A(e)

9088 fer] feri (+1) Ae

9095 lansa fraicha] lansa a f. Brr su A(e)

9100 Fellon] iaufre Brr (e)

9104 Jaufre que sap] iaufre sap (–1) Brr su A(e)

9125 La] Le Ae

9154 derier] deriere (+1) Brr su A(e)

9164 si] se Brr su A(e)

9186 vos] uol Brr su A(e)

9187 faire] far (–1) Brr su A(e)

9199 prison] prisons Brr su A(e)

9200 Fellon] fellons Brr su A(e)

9202 Jaufre fo mout] J. mout (–1) Brr su A(e)

9206 Fine frammento e

9209 tant] aitant (+1) Brr su A

9211 Ez a·l sas] Ez sas (–1) Brr su A

9220 tan] aitan (+1) Brr

9225 s’asetat] sa seutat Brr su A

9241 josta] de iosta (+1)

9244 Que l’estage] Quel estal a Brr su A

9270 que·ns] queus A

9271 cort Artus] cort del rei artus (+2) Brr su A

9278 qu’es] que Brr su A

9284 vestitz] uestiçitz Brr

9289 vai al] ual (–1) Brr su A

9301 meto·l] meton lo (+1) Brr su A

9304 tan] aitan (+1) Brr su A

9310 an] ac Brr

9311 Conteron] Conton Brr

9333 tenda] tendas Brr su A

9340 sobrier mout] s. e mout (+1) Brr su A

9364 cort Artus] c. de rei A. (+2) Brr su A

9369 Que hom] Com (–1) Brr su A

9371 aitant] tant (–1) Brr su A

9393 confondutz] rendutz (–1) Brr su A

9394 li fos rendutz] confondutz (–1) Brr su A

9408 Ca mout fort e mout bel (–2) Brr su A

9419 Ie·us] Ieu uos (+1) Brr su A

9431 si ja ab] si ab (–1) Brr su A

9435 Si ab] Si ia ab (+1)

9439 an] a Brr su A

9450 tant] aitant (+1) Brr su A

9451 .viii.] .viiii. A

9452 van a Carduol] uan c. (–1) Brr su A

9456 fors] foras (+1) Brr su A

9474 Anet] Anetz Brr su A

9477 tan] aitan (+1) Brr su A

9480 Ja non er] non er (–1) Brr su A

9489 deves] ues (–1) Brr su A

9490 a] as Brr su A

9492 los] lo Brr su A

9498 Que·l] Qui el (+1) Brr su A

9515 Quex e com] Quex com (–1) Brr su A

9517 fon fort iratz] fon i. (–1) A

9522 m’en] nen Brr

9524 deu om tant] deu t. (–1) Brr su A

9526 tant] atant (+1) Brr su A

9529 ve vos] ueus Brr

9550 ni enuios] ni tan e. (+1) Brr su A

9557 tant] aitant (+1) Brr su A; son] sen A

9562 s’en] sem A

9570 totz] apres (+1) Ray su A

9571 son] sen Brr su A

9574 La] Las Brr su A

9583 faire] far (–1) Brr su A

9600 domna] domnas Brr su A

9613 aiso vos] aiso us

9620 ca esp.? cauallier

9644 anc] ac Brr su A

9654 vostras] uostra Brr su A

9662 eu per] eu el per (+1) Brr su A

9663 El c’aissi] Que aissi Brr su A

9670 esperarem] esperem (–1) Brr su A

9685 E lavon] Lauon (–1) Brr su A

9703 raïna] rainas Brr su A

9723 anc] an Brr

9725 las] la Brr su A

9734 aitant] tant (–1) Brr su A

9741 Ai, -ta- esp. tantz

9748 menestier] mestier (–1) Brr su A

9750 cargat] gargat Brr su A

9753 cil] aquel (+1) Brr su A

9760 autreiat, au- agg. nel marg. sinistro della colonna

9767 las rip.

9796 l’a aportada] la portada (–1) Brr su A

9803 tant] aitant (+1) Brr su A

9820 anc] ac Brr su A

9829 dansas e] dautras (–1) Brr su A

9833 els a auzir] els a. (–1) Brr su A

9838 pens de defendre] pens defendre (–1) Brr su A

9850 tan] aitan (+1) Brr su A

9860 E·ls] El

9863 es] e Brr su A

9870 mas armas] marmas (–1) Brr su A

9893 an] ao Brr su A

9899 No·us o cal] nous car (–1) Brr su A

9904 vegadas] uegada Brr su A

9909 semblec] semblet Brr su A

9913 n’es] ne Brr su A

9918 tot] tost Brr su A

9944 auzel Deus car] a. car (–1) Brr su A

9961 cazen] coren Brr su A

9965 els] el Brr su A

9968 demanes] demaneis Brr su A

9977 fassam] fassem Brr su A

9999 qu’era tot garnitz] quera g. (–1) Brr su A

10000 adoncas] adoncx (–1) Brr su A

10010 serps] serpent (+1) Brr su A

10011 mouta bestia] moutas bestias Brr su A

10013 Adoncs] Adocs Brr su A

10019 adoncas] adoncs (–1) Brr

10028 ab lo bon] ab bob (–1) Brr su A

10034 grantz e fortz] grantz f. (–1) Brr su A

10054 Lo rei] Lo bon rei (+1) Brr su A

10064 Son s’en vengut] Son u. (–1) Brr

10070 A] Ai Brr su A

10072 tan de ben] tan ben (–1) Brr su A

10085 vestirs que son] u. son (–1) Brr su A

10092 e var] e de u. (+1) Brr su A

10104 .xx. cargaron] xx en c. (+1) Brr

10113 Vestirs qu’el venga·ls] V. uengal (–1) Brr su A

10114 fara·ls] faral Brr su A

10130 amenet] menet (–1) Brr su A

10137 mostrar] mostar Brr su A

10138 que] qui Brr

10161 qu’es] que Brr su A

10163 co·us]con us (+1) Brr su A

10205 mout vos ai] mout ai (–1) Brr su A

10208 onrat] ric(–1) Brr su A

10210 senes] sene Brr su A

10219 Seiner] E s. (+1)

10222-23 Tra questi versi è anticipato il v. 10226. L’ordine corretto anche con il v. 10225 ristabilito con una a e b minuscole nel marg. sinistro della colonna

10239 C’a totz] Car atotz (+1) Brr su A

10243 aitant] tant (–1) Brr su A

10263 lieg e pueis] lieg p. (–1) Brr su A

10266 Dormiron aqui tota la noitz (+1) Brr su A

10270 reis venc tot] r. tot (–1) Brr su A

10271 palais quan si] p. uenc ques Brr su A

10272 a·ls cavalliers] al cauallier Brr

10275 roncins] roncin Brr su A

10304 C’ameneron] Camenon (–1) Brr su A

10312 vos en] uen (–1) Brr su A

10320 amor] onor Brr su A

10335 tant] aitant (+1) Brr su A

10336 a·ls] al Brr su A

10339 ni ren en quer] nel uen desirers (+1) Brr su A

10340 son escuder] sos escuders

10341 sol c’om o] sol co (–1) Brr su A

10347 trastot plazer] trastot mon p. (+1) Brr su A

10360 treballeron] merauilleron (+1) Brr su A

10361 Aqui] Ez aqui (+1) Brr su A

10376 hom] home (+1) Brr su A

10384 Gardatz veiatz] Gardatz e u. (+1) Brr su A

10386 qu’ella·ns]quellan Brr su A

10388 tost, prima t- scritto sopra

10394 volra] uol (–1) Brr su A

10396 ja·m] iam mi (+1) Brr su A

10401 cel que] quel (–1) Brr su A

10413 la tenda] le tendas Brr su A

10417 ades dreisar] adreisar (–1) Brr su A

10419 meton la tenda desus] met la tendas sus] (–2) Brr su A

10428 no·i ac] noi iac Brr su A

10430 Daves] La ues Brr su A

10447 la domna] las domnas Brr su A

10453 eratz] erauatz (+1)

10460 volgues] uoles Brr su A

10470 so·us] sius Brr su A

10475 ancta] acta Brr su A

10478 dar] far Brr su A

10496 Car en] Quen (–1) Brr su A

10502 Fo·l disnar ez apareillat] Fon lo d. a. Brr

10504 van] uai Brr su A

10506 volia] uorai Brr su A

10512 acermat] gran uiutat Brr su A

10516 Servon] Seruons Brr su A

10517 a l’autra] e l. A

10518 Servo·ls escudiers] Seruos elscudiers Brr su A

10526 annet] uen (–1) Brr su A

10560 una] unas Brr su A

10576 Ancar] Ancaras (+1) Brr su A

10584 mi sal agg. nel marg. destro della colonna

10586 qui son] qui iason (+1) Brr

10587 me mezeissa] mezeissa (–1) Brr

10591 que] qui Brr su A

10599 els] el Brr su A

10602 ez] az Brr su A

10603 ma- esp. mantenen

10610 Jaufre fil] iaufre lo fil (+1) Brr su A

10630 viv’am] uiam Brr

10631 No·us] Nons Brr su A

10634 cant ieu ai] cant ai (–1) Brr su A

10638 No·ns] Nous A (Brr)

10667 qu’e·us] queu uos (+1) A

10676 ni tan fort bataillat] sion tan b. Brr su A

10680 poges] pogues Brr

10683 vos vos fos] uos fos (–1) Brr su A

10696 fil Dovon] lo fil d. (+1) Brr su A

10701 C’ueimais] E ueis mais (+1) Brr su A

10711 Tro] Entro (+1) Brr su A

10716 jornadas] iornas Brr su A

10731 Que·ls ] Quel Brr su A

10737 aitant] tant (–1) Brr su A

10750 la ost] lost (–1) Brr su A

10756 sia] si Brr su A

10758 Ni] Ara (+1) Brr su A

10765 a la] la (–1) Brr

10768 conbatet l’Averser] conbatei ab lauerser (+1) Brr su A

10772 comant fassatz] comant que f. (+1) Brr su A

10773 affizada] asegurada (+1) Brr su A

10791 qu’intres] quintresi Brr

10828 senet] sonet Brr su A

10830 ab] al Brr su A

10831 totz los joglars] totz ioglars (–1) Brr su A

10840 cuitz que anc] c. anc (–1) Brr su A

10864 C’ueimais] E uei mais (+1) A (Brr)

10866 canbras] canbra A

10876 ve·ls] uel Brr

10877 Ar] Ara (+1) Brr

10880 tost] tot Brr su A

10894 Que anc] Canc (–1) Brr su A

10905 sai mal] sai que mal (+1) Brr

10914 Ez apres a les mans] Ez en apres le man Brr su A

10919 Cant] E cant (+1)

10927 palais] palalais Brr su A

10930 anz] an LN

10943 far l’angarda] f. enlangarda (+1) Brr su A

10950 lo·i ac autreiat] loi autreiat (–1) Brr su A

10953 tant] aitant (+1) Brr su A

10961 Monbrun] Brunesentz (+1) Brr su A

10966 Fine del ms. A

10968 az aquel] az quel (–1) Brr