Daurel et Beton

Plat vos auzir huna rica canso?
Entendet le, si vos plas, escotas la razo
D’un rich duc de Fransa e del comte Guio,
De [D]aurel lo joglar e de l’enfan Beto
Que en sa junbentut tray tan gran pasio.
Lo duc Bobis d’Antona se sazia en .i. peyro,
Et entorn lu son Franses, tuh li melhor baro;
Aqui fo lo coms Gui, cui Donedieu mal do!,
Cel que no n’a vila ne valor
Mas sol hun ca[ste]l c’om apela Aspremont.
Lo duc pres lo pel ponh e mes lo en razo:
«Sira d’aut parayge, vos et mon paube hom,
Be say que et mos [hom] ses tota mentizo».
«Seher», dit Guis, «vers es, ses contradicsio».
«Lo menague vos solvi, e aujo [lo·lh] baro,
E seret engau mi seger de ma mayzo;
Jurat mi companhia a totz jorns que vivo.
Mas s’ieu prengui molher e [no·m] venh enfanto,
S’ieu mori denan vos, companh, ieu la vos do;
Mos castels e mas vilas, ma tera e maio
Vos solvi, bels companh, e·us meti a bando».
«Senher», dis lo coms Gui, «vos mi donas gran do,
Et ieu pren lo, se vos plas, ab tal gasardo:
Gardaray vostras ostz e[·m] metray a bando
Pertot hom vos volres e lai on vos er bo».
So respon lo duc Boves: «Lo sagramentz farom».
Fac aportar .i. libre on lhi evangeli son,
Juran si companhia, lhi bauzo sus el mento
Can si foron juratz amdoy li compaho,
E l’us ama per fe, e l’aute per trasiho.

II.

Lo duc Boves d’Antona a fah lo sagramen
Ad Antona el palais si c’o viro .v.c.,
L’us es fizels amicx e l’audre mescrezens.
.X. ans complitz estero en bon acordamen
E mesclero lor teras e lor ost assimen
Tro que Dieu trames a Boves .i. gran isassamen,
Que estava el palaes ab lo mels de sa gen,
E jutgava .i. plah e ve·us vengutz corren
Le messagie de Karlo; dissen el paimen
E pueissas venc avan e saludec lo gen
E l’a pres per la ma e trais lo parlamen:
«A vos mi trametz Karles, lo rey a qui Fransa apen,
Que vos anes a lui e vostre bevolen,
Car tal plah vos vol far don tuh serem manenh».
So·l respon lo duc Boves: «Irai lei veramen
E menaray Guiho mon compaho valen».
Motz s’i fiza lo duc; peuis lhi·n pres malamen.
«A vos», fay cel, «amic, donara[y] .i. prezen:
Mon ric pala[f]ren e mon destrier corren,
Et anas vo·nh al rey, cui gar Dieu de turmen,
Digas lhi qu’ieu verray abans del mes pasen».
«Senher», dis lo mesagier, «voste coma[n]damen
Faray mol volonties e gran grat vos en ren
Del do que m’aves datz e de l’arculimen».

III.

Lo mesage de Karles se pres a retornier;
Lo duc Boves d’Antona apela .i. trotier:
«[Va]y me ad Aspremon, no m’o velhas tarzier,
[A] mon companh Guiho c’am me venga parlier».
«Senher», dis lo messauge, «so faray volontier».
E vinc ad Aspremon dejos .i. olivier;
Aqui trobec Guiho lo trager lauzengier
Que jogava a taulas, e vi lo messagier.
«Senher», dis lo messaigeus, «ab vos vol parlier.
Say me evia lo duc, que li aves mestier».
Lo coms Guis apela Bertran, son escudier:
«Vay me metre la cela a mon destrier,
Anem saber del duc que vol ni ha mestier».
E [a]dobero se cadaus vol[on]tiers,
E vengro ad Antona, so el palais plenier.
E Bobes quan [lo] vi si lo vay abrasier:
«Dieu vos sal, amicx, e mon bon compagier!
Karles mannes mi manda qu’eu an ab lui parlier;
Menar vos ay, cum companh, a Paris cortegier.
«Senher», dis lo coms, «cum vos plara si er».
Lo duc Boves fo pres de la cortz ad alier
E fon en sa compahia .ii. melia cavalier,
Lo ric duc ac grah car va al rey parlier.
Abtan vec vos vengut denant .i. joglier,
E viueulet agradable e gueiamen e clier,
E fo paubres d’aver, ma be·is sap deportier.
Lo ric duc d’Antona li pres a demandier:
«Cum as tu nom, amicx? Garda no m’o v[e]lhas celier».
Daurel li respon, que bo sap motz gensier:
«Senher, Daurel ay nom, e say motz gen arpier,
E tocar vihola e ricamen trobier
E son, senher, vostre om, d’un riche castelier
Que hom apela Monclier».
«Amic», so ditz lo duc, «per so t’en deh may amier;
En seta cortz ab me·us volray mener».
«Senher», ditz Daurel, «ges no lei puesc alier,
C’asi ay ma molher e .ii. fils a cabdelier;
Non ay aur ni argen que lor pusca laysier».
Lo duc Boves apela son vayley Azemier:
«Amic», so ditz lo duc, «fe que·m deves portier,
Gardas li sa molher, vestes la de bestz clier,
E d’aquest .ii. enfans vos prec del noiriger
Tot aquo lor me donatz que sabran demandier,
Ce el mon, per nulh aver, tu o pots trobier».
«Senher», ditz n’Azemars, «Dieus vos lais retornier!
Ja non auran frachura de re qu’i puscam fier».
«Daurel», so dis lo duc, «tenes per cavalgier
Aquest palafre blanc que be·us poyra portier».
Tal joia n’ac Daurel que motz non potz sonier:
Baysa s’al sabato, cuja·l lo pe bayzier.
Lo ric duc l’en leva, be·l fay aparegier.
«Senher», so dis Guiho, «trop nos podem tradier;
Bels amix, duc, companh, pensem del esperonier».
Dresadas an las rennas e prendo·is az anier,
E vengro a Paris lo sapte a l’avesprier.

IV.

Lo dimenge mati can pres a l’esclarir
Le duc Boves e Guis se prendo a vestir;
Cadaun vest bliautz d’un bon pali de Tir.
Lo duc Bobes d’Antona si fes Daurel venir,
Vai ab el a la cortz e violar e bordir.
L’emperaire de Fransa, can vi lo duc venir,
Leva·is de la cadieura e va lo arculhir
E pres lo pre la ma, josta se lo fai sezir,
Mes li lo bras sul col, e pueis pres a dir:
«Coms, jes vos no sabes per que ie·us ay fah venir,
Mas sabres ho en breu, ans que·us layse partir;
Ans que vos en tornes vos volray enrequir».
«Sira», so dis lo duc, «so vos dei mol grazir,
Be·m podes enrequir mas vos ve per plazir».
E Guis entendec; o dis c’om no·l pot auzir:
«Companh, per sela dona vos covenra murir».

[G]rans fo la cortz en Fransa sus el palais ausor
Del [duc] Boves d’Antona e de l’empeyrador,
Tan duc, tan comte i ac, tan home de valor,
Avesques e arsebes, de cavaliers la flor.
Lo duc Roulan i fo que es de gran valor,
E·lh dotze par i foro que so de gran vigor.
Adonx dis Karles magnes: «Escoltas mi, senhor;
Aminas ma sor genta: donar l’ay per amor
Maritz lo ric duc Boves se [de] vos n’ay lauzor,
E donar l’ay Peutieus, lo solier e la tor;
De Bordels atresi lo vulh faire senhor».
E Guis a dih tot suau cum fels e traidor:
«Per aqueta molher molra el a dolor!»

VI.

Pueisas escria Karles magnes lo bavier:
«Levas en pes, sira coms Olivier,
Amena mi ma sor ab lo vi[s] clier».
El la·lh amena ab molt gran alegrier:
Ela fo fresca cum roza de rozier,
Sa color fresca fes la bel esgardier.
Lo rey si leva, vay Bobes apelier:
«Duc de bon aire, filh del amic Augier,
Levas en pes e prendes [a] molher
Ma seror genta que ieu vos vuelh donier».
S[o] dis lo coms: «So fay mal refugier».
Pren la lo rey, .iii. ves la·lh fay bayzier;
A l’arcivesques Karles la·lh fay donier;
Las nosas fan sus el palais plenier;
Ab mot gran joy los i veiras ajustier.
So dis don Guis lo tracher lauzengier:
«Compans per cesta dona vos vendra destu[r]bier!»
«Ai! sire duc», dis Karles o·l vis clier,
«Mon gonfaino vos autrei per portier,
E mas grans ost menar e capdelier».
Lo riche duc li vay la ma baier
E pren lo gan de sa senha portier.
Lo duc sogorna .i. mes tot entier,
Pueis vay a Karlo ab son compagier:
«Reys, empeyrayre, de Guis vos vulh preguier,
Se mi amas, que lhui tengas en quier».
So dis lo rey: «Far n’au mon cossilier,
Per vostr’amor lo voldray fort amier».
Lo riche duc tantost lo vay baier,
E pren cumjhat, e vay s’en ab sa molher;
E Daurel vieula e mena alegrier
Que·l rey de Fransa li a datz .i. destrier.
Ar s’en vai Bobes ab mot grant alegrier,
Lo tracher Guis, cui Jhesu desamper!
A encobida na Esmenjartz sa molher.

VII.

Lo ric duc Boves ab gran alegramen
Vay a Peytiey ab gran joi issimen,
E n’Esmenjartz ab la cara rizen.
Ela cavalga .i. palafre corren:
Cela ac d’ebori, lo pretral fo d’argen,
E so .ii. m. cavaliers valen.
E·l tracher Guis dis al duc belamen:
«Companh», fay s’el, «diray vos mon talen:
Bela es ma dona ab lo cors covinen,
Dares m’en partz si cum aves coven?»
Lo pros duc li respon en rien,
Que no·s cujava que i agues traimen:
«Companh, pregat lo payre omnipoten
Que·m do la mortz tost e viassamen;
Pueis l’aures vos, pus vos ve a talen».
Lo trager Guis respon entre sas dens:
«Ieu v’ausirai ab mon espieyt lozen».
Tan cavalguero tro viro a prezen
Las autas tors de la cieutat valen;
E lhi borzes so a l’aculhimen,
E so .v. melia, cadaus vestitz gen.
A molt gran joia intro al paimen,
Redon la viala e l’ausor mandamen.
E lo franc duc totas la forsas pren,
Las rendas dona al trachor mescrezen,
Tota la tera que viro a prezen,
Trastot Bordels a[b] l’apertenemen,
Tro en Agen, a son comandamen.

VIII.

Lo ric duc fay la cort ajustar.
Abtant vec vos la molher del joglar,
E Daurel vieula, ela pres a tombar,
Denan la dona gen si van deportar.
Bem plai al duc car los ve alegrar;
Dis a la dona: «Molt fan sist a prezar.
Daurel», dis el, «a vos volrai donar
.I. ric castel c’om apela Monclar,
Prop es d’aisi, en riba de mar,
Que del port podet ondrat estar;
Tuh silh qu’en so sio a to mandar.
Ab ta molher tu t’en vai lai estar,
Tan can vieurat lo te vulh autrear,
Apres ta mort a cui te vols donar».
E li a fah lo castel autregar,
A lo·lh lhieurat: ve·us pagat lo joglar!
E lo coms Guis, cui ja Dieus non ampar,
Pessa de l’aur e de l’argen amassar.
E lo duc Boves non o pot plus durar
Del goifano de l’empeyraire portar:
Can lo rey vol en loc cavalgar
Tramet per lui, e vai li ajudar.
.I. jorn lo duc fo [a]nat ribarar
E lo coms Guis volia ab lui parlar;
No l’i trobet, e si pres a passar
Don’Esmengars, gen lo vai covidar.
Sap que·l duc l’ama e vol lo fort onrar;
Pren la pel ponh, van s’en asetier,
En .i. escaun s’en anero parlier;
«Dona», dis el «no·us o puesc plus celar:
Amada·us ay, vulh vos merce clamar,
Qu’ieu sia voste e que·m volhas amar.
Colgas m’an vos; no m’o volhas tardar».
«Glot», dis la dona, «cum o auses pessar?
Lo duc vos ama e vos te fortz en car,
E vos sercas co·l puscas galiar!
Nuls hom de mon en vos no·i pot fier,
Que lo duc Boves vos volhas desoudier!»
«Dona», dis Guis, «trop lo podes amier,
Per cel senhor que·s fes en cros lievier,
An[s] de .ii. mes vos faray anuier,
Que ieu l’ausiray, e jes no·m pot escapier».
«Glot», dis la dona, «Dieus te puesca azirier!
Per sol lo dih, te farai anta fier».
Or s’en vai Guis que no·is vol plus tardier;
E lo franx duc si ve de deportier,
Vai lo falco e la perga gitier;
E cant el venc fo aparegat de mangier,
Lava sas mas, vai se asetier.
La franca dona si pres fort a plorier;
Vi o lo duc e laisa·s del mangier,
Et ac tal ira que cujet enrabier.
«Dona», dis el, «co·us vei desconortier!
Qui vos a fah ira ni desturbier?
Fais o per so car vos cove laisier
Voste pais, Fransa descunpaner?
Dona gentiels, voles lai retornier?»
So dis la dona: «Anc no·m venc a penser,
Mas sabres o a la taula levier».
Cant ac manjat ela lo va abracier:
«Ay! sire duc, aiso vos vuelh mostrier
Que lo fel Guis, cui Jhesus desampar,
Venc non a gaire, no saup alres trobar,
Mes m’a razo, que·m cujet anta far;
Mal li respozi, pres mi a menassar
C’ausira vos, no·lh podes escapar,
La nost’amor el fara desebrar».
«Dona», dis el, «no·us volhas corossar,
Anc non o dis mas per vos asagar
Se ja nuls homs vos poiria enganar.
Nuls homs non es qu’ieu pusca tant amar!»
Dieus! del franc duc cum s’i pot tant fizar!
Que Guis neis l’ausis can fo ab lui cassar.

IX.

Al ric duc Boves donec Dieus .i. efan,
Gran joia n’an li peti e li gran.
El l’en evia al palazi Roulan
Que l’en bateie ab gran alegramen.
Gen l’en batie car el es sos parens;
Bel nom li mes segon son essien:
Beto ac nom, que pueis [ac] gran afan.
Tramet l’a·l duc en .i. bresol d’argen
Et ab lui vengro .m. cavaliers valhen.
Fon recobratz ab gran alegramen.
Gran guah n’a·l duc, a Dieu gran grat ne ren;
Be fo noiritz tan solamen .i. an;
Pueissas li venc .i. desturbamen
C’anec cassar en Ardena la gran.
Lo ric duc Boves sezia en .i. banc,
Ab n’Esmenjartz la pros e la valhan;
Abtan vec vos .i. messagie corran.
«Cira», fai sel, «escoltas mo semblan:
Ins en Ardena a .i. singlar tan gran
Pertot lo·s cas e dabant tot l’aglan,
Anc nulha bestia no vi de so semblan».
So dis lo dux: «Irai la veramen,
Sera cassat e farem ne prezen
Aisi a la dona et a Beto l’efan.
Menarai Guis, mon compaho valen».
Can l’au la dona, si n’a mon maltalen
C’ab ambas mas en a romput son gan:
«Ai! sire dux, per que·us i fias tan!
Anc no·us amet ni ja no·us ama nian.
Ausira vos, ja non aures guiren».
«Dona», dis el, «dises voste talan.
Non aur[a]i mal ni nulh desturbamen
Tan cum el puesca, a tot lo mieu viven».
«Dieus!» dis la dona, «aujas fulia gran!
Mon essien n’aurai lo cor dolan».
Lo riches dux apela .i. corran:
«Vai me per Guis al castel d’Aspremon».
E vai tantost e mol joliamen.

Lo tracher Gui es vengut de rando
Per la causea, pesan la tracio,
C’ausira·l duc can sera e venaro.
Ab tant intret el paimens de Beto,
Bo[v]es lo vi e a·l mes a razo:
«Bel companh, senher, .i. singlar casarom
Qu’e[s] grans e fort, e nos conquerem lo».
So·lh respons Guis: «Senher, mot mi sat bo:
Non es tan ffort que be no·l conquero.
Aportar l’em e dar l’em a Beto».
La richa dona de la cramba on fo
A entenduda de celui la razo;
Estrens sos det e rom son peliso,
Apela·l duc e baia·l el mento:
«Bel dos amix, que Jhesu be vos do!
Non creras mia aquel trachor Guiho;
Mal aia l’ora que vostre companh fo!
Mala creires sel mescrezen felo.
Ausira vos, non aures gerizo».
«Dona», dis el, «ben tenes fol sermo;
Mesclar nos n’em ieu e vos de tenso».
«Senher», dis ela, «mas a vos sap bo,
Anatz ab lui a Dieu benedisio!»

XI.

Guis li a dih: «Sira dux, anem nos:
Fais encoblar los veltres e·ls bracos,
E non aiam gaires de compahos,
Mas sol aiam .iiii. venados bos;
E nos serem els destri[e]s coredors,
Ferrem lo porc, senher, et ieu e vos,
El tombara, non er tan vigoros!»
Enten la dona que mala es la razos,
Vai a la cambra, geta por sos botos,
Plora dels uelhs e rom sos pelissos.
Al duc amenero son destier corredor.

XII.

E can lo duc volc el destrier montar,
Vec vos vengut Daurel, lo bon joglar:
«Bel sira dux, be mi dei alegrar:
.I. pauc filh ai, vuelh vos merce clamar,
Que·us plassia, senhe, lo m’anes bategar».
So dis lo dux: «Anas lo m’aportar».
Vai lai Daurel, que o volc enansar,
A l’aporta[t] e vai lo·lh presentar,
E mes li nom Daurelet de Monclar,
Pueis es montat e vol anar cassar.
La gentiel dona si vai [lo] duc baisar:
So fo·l darier que anc li poc donar:
«Senher», dis ela, «Dieus vos lais retornar!»
Lo pros dux vai los cas apelar:
En Brunas Vals trobero lo singlar,
Et anc pels [cas] no si denget levar.
Lo pros dux fai los cas alagar,
Als venador[s] si fai los corns cornar,
E·l porc si leva e fa·ls esparpalhar,
.III. cans a mors ab la den maiselar.
Et ieis del bosc; en altre vai intrar,
So es Ardena c’om non pot adesviar;
Los venadors lor covenc a laisar,
E dis a Guis: «Anem lo·s encaussar».
«Senhe», dis el, «bel podem trabucar».
Lo pros duc, aitan cum pot brocar,
Ab son espieut li vai tal cop donar
Per las esquinas que·l fer ne fai passar,
Que los budels ne fai forras anar.
«Companh», ditz el, «venes mi ajudar,
Que aquest porc no·is porra mai levar!»
Guis venc tan tost cum pot esperonar,
E fer lo duc dejos per l’espaular,
Que son espieut li fai d’oltra passar:
Apres lo porc fai lo duc eversar!
Lo duc s’esforsa, e cuga·s sus levar:
El cors a·l fer, non pot en pes estar;
De ginolhos comensec a parlar:
«Dona Esmenjartz, ges no·us en puesc blasmar;
Se vos crezes ges no·i pogra pecar.
Tan gen, ma dona, mi prezes a castigar
Qu’ieu mi laisses d’a[que]st Guiho amar!
Ay! cara dona, ben o vei averrar!
Ay! fals companhs, be saps lausar:
Me as tu mortz e non pas lo senglar.
Ay! fals companhs, cum te pogis pessar
Tal tr[a]siho ni cum la pogis far!»

XIII.

E·l franc duc que era fort nafrat
Dis al fals Guis: «.I. petit m’escoltatz;
Gardas l’espieut del cor no mi tragas
Tro qu’ieu vos diga, compays, cum o fassas.
D’aqueta mort sai que seret reptatz,
Mas dirai vos, amix, cum o ffassatz:
Las dens del porc mi metres el costatz,
E vostes spieut e vos el porc ficatz:
Trastos diron pel porc soi afolat,
Vos non seres dementitz ni torvat.
Mos companhs eras e plevis e juratz;
Mortz m’as, companh, qu’ieu o sai asatz,
Per ma molher que tan cobeutavatz.
Si m’ajut Dieus ni·m perdo mos pecatz:
Se m’acces dih que tan la volias
Dada la·us agra ab sas grans eretat;
Oltra la mar ieu m’en fora passatz.
Per Dieu vos prec que mal no lhi volhat,
Al bon rey Karlo e vos la demandat;
Dar la vos a, car es pros ni orratz.
De Betonet vos prec que·l nosricatz;
E vostra cort, coms, se·us platz, l’amenatz:
Neps es de Carles, no i seres dissonratz.
De tot cant a la meitat vulh aiatz».
Guis lo regarda cum leos cadenatz
E·l duc lui cum angils enpenatz;
Dis lo fals Guis: «De folia parlatz!
Per sel senhor que fo en cros levatz,
Ja no vieura .xv. jorns acabatz!
S’el en mas mas pot eser bailatz,
No·l pot gerir ni vila ni sieutatz.
Ieu ai vos mortz; el non es acabatz!»
E lo franx dux s’es vas lui regardatz
E junh las mas: «Companh, si a vos platz,
Ab de la fuelha e vos me cumergas».
«Per Dieu!» dit Guis, «de folia parlas!
More vos tost, per o trop o tarzas;
Del cor del ventre vos farai .ii. meitatz».
«Companh», fai el, «de folia parlatz,
Del mal que·us fi vos seret be vengatz:
Prendes del cor, senhe, ni ne manjatz!
Jhesu Crist senhe que en cros fos levatz
E denhes naiser per los nostes pecatz,
Santa Maria Dona, ieu vos prec, si a vos platz,
Mo filh Beto d’ente sas mas gardatz,
E quere vos que·m perdones mos pecatz!»
E·l fals Guis s’es de lui aprosmatz,
Trais ne l’espieut, e lo duc es traspasatz.
Mor es lo duc, mai non er recobrat!
E·l traher Guis al porc l’espieut a figat,
Las dens del porc mes al duc el costat,
Pren lo coltel, l’a menut percuzatz
Coma c’el porc l’ages tot mangatz.
E lo fals Guis a pueis lo [co]rn cornatz,
E·lh casador so vengut esclasat
E viro[·l] dux mortz et aglaziatz
Et ac saunenta la cara e·l costatz.
No·m meravilh se foro for irat!
Lo trachor an tantost arasonatz:
«Digas, coms Guis, qui a·l duc afolat?»
«Senhors», dis el, «pauc i ai guazahat,
Que perdut ai, segon lo mieu pessatz,
Mon bo senhor e mon companh juratz.
Cant ieu vengui lo porc l’ac darocatz,
Escoisendut et aisi afolat.
Ieu cant o vi ag[u]i lo cor irat:
Feri lo porc et ai l’aisi plagat
Que mon espieu li ai pel cors passatz.
Ai mortz lo porc e·l bon duc ai vengat».
«Fels», so dis l’us, «be mal as espleitatz,
Que·l duc as mort, as fah gran pecat,
Que tuh nosaltre ne serem reptat.
Anc no fes porc la plaga del costat,
Car be vezem que .i. palm a de lat».
«Amix», dis el, «dizes ta volontat;
Non o pesera per cant Dieus a mandat.
Vec tel senhal que·l porc i a laissat,
E las .ii. dens li trobas el costat».
E·lh venador no·i an plus demorat:
En .iiii. pergas an lor senhor pauzat,
E lo coms Guis, lo tracher renegatz,
Ri ne el cor, mas de gauh a ploratz.

XIV.

Lo trager Guis trastoz premiers s’en cor,
E venc premiers el destier salhidor.
La franca dona fo el palais ausor
Que a ausida lai fora la rimor,
E cor lai foras et ac tantost pahor.
Troba Guiho, garda lo per feror:
«Digas, coms Guis, cum es de mon senhor?»
«Dona», dis Guis, «mort es el bosc maior;
Mortz l’a·l sanglar, al cor n’ai gran dolor».
«Mentit n’aves, en glot lausengador,
Ans as tu mort to natural senhor!
Lassa, caitiva, d’un renegat trachor
Que mi a tolta trastota m’amor!»
Sospira fort e mena gran dolor,
Ca enblesmada de dol, e d’ira e de plor.

XV.

Lo cors duc Boves van tantost aportar,
Trastuh lei coro, et auzirat cridar
E caras rompre, e cabelh destirier.
Tan cavalier lei viras enblesmier,
Tan borzes lor vestirs esquicier,
Tantas pros daunas lor caras sanglentier:
Anc mai nuls hom no vi tal dol menier.
Done Eimenjartz revenc de l’engoisier
E vi Guio decosta ce estier;
Garda vas lu tant, e pres a ssospirier.
La franca dona non o pot plus durier:
Ad .i. borges vai son coltel ostier,
Cuja·l ferir, mas non o poc anc fier,
Que tengo la, no la volo laisier.
«Senhors», ditz ela, «volhas mi escotier.
L’autrier mi venc, pres mi a menassier
Qu’el me tolria mon senhor e mon pier;
Ara·l vei mort, mos cors mi vol crebier!
Vieus es Betos que·l sabra be vengier!»
Cor vas lo duc, vai lo pali levier.

XVI.

«Senhors», dis ela, «gardas que vos en par:
Aquesta plaga no fo anc de singlar,
Ans fo d’espieut, pel Senhor que fai parlar».
Cant o ac dih, ela·is vai engoisar;
De las carns primas fai las pessas levar;
Tuh la regardo e prendo·is a plorar.
Mai de .x. .m. l’om auzirat cridar:
«Ai! senhe dux, anc no volgis menar
Vostra mainada que·us saubro ben gardar!»
Abtan vec vos Daurel lo bon joglar,
Laissa·s cazer del bon destrier liar,
Getai·ss a tera, que anc no·is pot levar,
E can revenet, e el pres a parlar,
Nostre Senher ne pres fort a reptar:
«Ai! senher Dieus, aiso cum pogis far
Aital franc dux d’aquest segle gitar?
Qu’el mi donet lo castel de Monclar:
Ieu n’era paubes, el mi fes ric tornar!»
Tan gran dol fai no vos o sai comtar.
Tres jorns lo tengo, pueis lo van sost[e]rar
A Sant Alari, josta·l corn de l’autar.
Dieus pens de l’arma! Or lo laissem estar,
Parlem de Guis, cui Dieus puesca azirar!

XVII.

E can vi fels Guis que·l duc es sostreratz,
Ad Aspremont s’en es tantost anatz:
Sos melhors homes a tantost apelat:
«Senhors», ditz el, «mon tesaur m’aportatz».
Il lhi respondo: «Senher, cum a vos plat».
Aportat n’an .xv. somies cargat.
«Baro», fai el, «ades tot lo·m trossatz,
De bonas armas vostes cors adobatz».
.III.c. n’i ac fort ben encavalgat,
Ab las espezas, ab los ausberx safratz;
Guis los capdela, lo tracher renegat,
Tro a Paris el no s’es restancat;
Sus el palais ab Karlo es montat;
Lo rey lo vi et es en pes levatz,
Pueis li demanda co sai es aribatz:
«Com esta·l dux, lo mieus companh p[r]ivat?»
Guis li respon, lo tracher renegat:
«Senher», dis el, «malvazamen assatz.
Mort es lo dux, lo mieus companh jurat;
Us fers singlars, que mala fos el nat!
L’escoisendec lo ventre e·ls costatz».
Au o lo rey, tot n’es enrabiat;
Bat ne las mas, apela·is mal fadat.
Per mieh la cort s’en es gran dol levatz,
E·l dux Rolan s’en es tot esquintatz.
Guis dis al rey: «Senher, set dol laissatz.
Se per dol fos, per ver o sapiat,
Tan n’avem fah que fora recobratz.
Trazes vos sai, .i. pauc am mi parlatz».
En .i. escaun se son asetiatz.
«Rey emperaire, .i. pauc me escoltat.
Vostre tezaur auh dire que es mermatz,
Que aves lo als logadiers donat:
Ieu lo·s vulh creisser, senher, se a vos platz;
Ve·us vo·nh lai foras .xv. saumies cargat
D’aur e d’argen qu’es fis esmeratz».
So dis lo tracher: «Ieu tenh las eretatz
Qu’ero del duc que del segle es anat.
Reis, se vos plas, a mi las autreas:
L’aur e l’argen vos er tot aportat;
Das mi la dona, serai vostre conhat;
Amar vos ai mai c’om de maire natz.
Ieu so rix hom, be i seres onratz;
Serai el loc del duc qu’es traspasatz».
So dis lo rey: «Bel prezen m’aportatz;
Ades irem can nos cerem dinat».
Cant au l’aver que es tan desmesuratz,
Lo dol del dux es trastot oblidat;
L’aur e l’argent es trastot estugatz.
E lo rey crida: «Cavaliers, esselatz!»
Sol .c. n’i ac que so ab lui anatz,
Tro a Peutieus no si so restancat.
.I. cavalier es el palais intratz:
«Dona», dis el, «e vos cossi estat?
Ve·us vostre frayre, encontra lui anatz».
Cant ela o ausi sos cors n’es alegratz:
«Dieus!» ditz la dona, «aras sai per veritat
C’aras mora lo tracher renegatz,
E lo pros dux cre que sera vengat!»
Don’Esmenjart dissen per los degras,
Venc al rey Karlo, los uelhs li a baiatz;
E·l tracher Guis es apres [des]montat,
Vi lo la dona, .iiii. motz a cridat:
«Senher», ditz ela, «bem petit mi amatz,
C’aquel trachor e vostra cort menatz
C’aucis lo duc can fo ab lui cassar,
Que son espieut li fiquet pels costat».
«Senher», ditz Guis, «mai no la·n crezatz:
Ela es dona e ditz sas volontatz;
S’om m’o dises, be·m fora adobatz
De l’escondieire cant mi fora armat.
Mos companhs era e plevit e juratz,
No m’o pessera per .lx. cieutatz».
«Reis emperaire, so que ieu dic es vertatz,
Que el l’a mort, et er be esproat:
La fors el pla sia·l fuoc adobatz,
Ieu passar n’ai, veja o tos barnatz;
Se ja .i. pels es sobre mi cremat,
Qu’eu sia asa, ja merse no·m agatz!
Se·m salve Dieus ni la mia verdat,
Aquel tracer sia totz rossegatz!»
So ditz lo rey: «Cest contendre laissas:
Per tot aiso non er lo duc cobrat;
El loc del duc Guis vos sia donat».
Au lo la dona, .iiii. motz a cridatz:
«Ai! senher reis, leu vos es acossellatz,
Que pel ric duc .i. trachor mi donatz!
Ben grans aver cre que vo·nh sia donatz.
Aital ric rey si fo en bon ponh natz
Que per aver de sa sor fai mercatz!
Si Beto vieu, que es petitz assatz,
Aquest mieu plah sera mol car compratz.
Mortz es son paire e vos puois mi forsatz,
Per drecha forsa a maritz lo·m donatz,
Mas ja de Dieu gracias non aiatz!
Fraire», ditz ela, «cavalier mi donatz,
Que mieu efanh trachor no sia apelatz,
E mos coratjes tenras mielhs per pagatz».
So ditz lo rey: «De folia parlatz;
Mai val coms que no fa po[e]statz;
Ieu vos do Guis, pregui que·l prengas».
Pueis li a dih: «Coms, dese l’espozatz».
«Senher», ditz Guis, «volontiers, si a vos platz».
Le rey meteis es sus en pes levatz,
Pren la pel ponh, .iii. ves la·lh fai baiar.
«Fraire», dis ela, «per forsa lo·m donatz.
Dieus vos cofonda que en cros fo levatz!
Flodres vos parga ans que sias tornatz!»
E pren l’anel ab que l’a espozatz,
E lor vezen el fuoc l’a getatz.

XVIII.

Tuh la regardo li gran e li menor,
Non i a .i. no·is plore de dolor,
Car a tos peza fors [a] l’emperador;
No l’auzo dir, car de luy an pahor.
Guis pren la dona a joi et a baudor
Et ela lui ab ira et ab plor.
Las nossas fan sus el palais ausor.
Vec vos vengutz Dauretz lo joglar bo:
«Dona», ditz el, «donas mi mon senhor,
L’enfan Beto; que paor ai del trachor
Que l’ausiza cum fes lo mieu senhor.
Ieu ai Monclar, metrai lo en la tor,
Noirirai lo ab joi et a baudor
Entro que sia de mot granda vigor.
Can lei sera ja non aura paor
Que ja·l mi tuelha coms ni enperador».
La franca dona ac de l’enfan pahor;
Dis a Daurel, suavet, ab temor:
«Enviat l’ai ad huna ma seror
Que·l me noirira tro sia de valor».

XIX.

La franca dona es del mangar levada,
Ab tres comdessas en sa cambra es intrada.
Tant a batuda sa cara e gautejada,
Estors sos detz, e apela·s mal fadada,
Que ieis la sanc per la boca macada:
«Lassa caitiva! en ta mal ponh fui nada!
Marit avia de que era pagada:
Cel lo·m ausis a cui ara son dada!
Santa Maria, regina coronada,
Das mi colssel, que non aia durada!»
E respon li .i. dona privada:
«Ieu vos darai colsel, se be soi escoltada:
Vostre pauc filh fais noirir a selada,
C’om non o sabra en aquesta encondrada.
Can sera grans, venra ab ca[va]lgada,
En pauca d’ora aura tera cobrada;
Vengar vos a d’aisel que·us a forsada,
Prendra·l trachor en pueh o en estrada».
Ditz n’Esmengartz: «Be·m aves acosselhada;
D’aquest cosseh mi tenh fort ben per pagada».
Ieis de la cambra dolenta e irada,
Lo rey l’abrasa e pueis l’a comiada.

XX.

Lo rey s’en vai, el tracher Guis ab els,
Qu’el le ssolassa tro es vengutz lo ses.
La franca dona trames per .i. borgues
Que amix era del ric dux marques,
Et el venc tost, que anc pon falha no·i fes.
«Senher», ditz ela, «cauzimen e merses.
Socores mi, que grans mestiers mi es.
Fort vos amava lo pros duc que mort es;
De son pauc filh cauzimen vos prenges:
Ve·l vos aisi en .i. pali gr[ez]es,
Ben o sabes que voste senhor es;
Socores li e non o triges ges.
Se sa l’atroba lo tracher, mal l’a pres:
Ausira lo, non escapara ges».
El li respon: «Dona, si vos voles,
Noyri farai ins e mar e·l gres;
Non intrara tempesta ni fret ges,
Vens ni gelada ni nulha mala res.
Dar l’am noirisa tal que bona res es,
Una ma filha que sos maritz mor es
E lo cieu efas, que no·l alaita ges:
Cela·l tenra, que d’efan non a ges.
Mos magers filh que es pros e cortes
Lor portara lor ops e lor conres,
No·lh salhira neguna mala res».
La franca dona li·n ret grandas merses:
«Prendes lo donc e gardas qu’en fares».
E si lo pren aquel ric borges
Dedins la cambra cum se panatz l’ages.
Ben tost l’enporta en irla de mares;
N’Aisilineta que mol jauzenta n’es
Noiri l’enfan tan solamen .ii. mes.

XXI.

Al filh del duc an facha tal maio,
Dedins non a ni lata ni cabiro,
Ans es en mar on las grans ondas son,
En .i. roca on sol estar lo leo,
Amb el mur fah de porta de viro;
No·i intra aiga ni tempestacio.
N’Aisilineta, cui Jhesu Crist ben do,
Molt gen lo bauza cant es ben de sazo,
Pueis lo envolopa en .i. bel cisclato,
Pueisas li vet ermi pelisso,
Et en aprot ela·lh ditz .i. bel so,
Bauzan los uelhs e tota la faisso
E prega Dieu que longa vida·l do.
Aisel enfan noiri hom a lairo,
Mas lo borges e cel de sa maio
Pro lei aporta vi e pa a bando,
E draps de Fransa colque l’enfanto.
Laizem l’estar a Dieu benedisio,
Parlem del trage de Guio.
«Dona Esmenjartz, ben aves lo cor felo,
Car vos per mi m’aves fugit Beto;
Tan l’am cum vos, se Jhesu Crist be·m do!
Fais le aportar e gen noirirem lo,
Tota sa tera pueissas li rendro.
Gran be mi fes lo duc, rendrai li·n guazardo».
Estai la dona que no·i dis oc ni no,
El cor sab be c’aisi a trasio.

XXII.

Pueis li respon: «Mas tan lo·m demandatz,
Ben es raizos que vos o sapiatz:
Non a encaras .vii. dias acabatz
Qu’ieu Beto me trobe mort delatz;
A Sen Alari es l’efan sosteratz,
E ce·l voles vos lains lo demandatz».
«Dona», dis el, «largamen traspasatz,
Que de mentir vergoha non agatz».
«Fels coms», ditz ela, «per que contrastatz?
Maior mensonga vos a mi finavatz,
Qu’ieu sai lo be e que ne vorriatz
Que aucizes lo duc que dezias c’amat.
Ja non aures de mi, so vulh que sapi[a]tz,
Bona molher aitan can ja·us vivas,
Car ja tracher non deu eser amatz».
Iratz fo Guis et es en pes levatz,
.I. espero de fin aur ten caussatz,
Pren la pels cavelhs, tans colps li a donatz
Que·l vermelh sanc ishi pels costatz.
«Fels», dis la dona, «prec vos m’en ausigatz.
Vieus es Beto, per ver o sapiatz,
Lains en Fransa es l’enfan noirigatz;
Cant el venra voste jorn er propchat,
Pessa e pessa ne seret desmenbratz».
Ieis de la cambra lo tracher renegatz,
Dos cornadors n’a a se apelatz:
«Vai baro», ditz el, «per la tera cornatz
Que si Betos es en loc atrobatz
Que a mi sia ades aportatz;
Qui que·l m’aporte no s’es pas destrigatz:
.M. martz d’argen li·n pagaram e patz».
Et elh o cornon per borc e per cieutatz,
Cum si Beto fos .i. laires proatz.
So fo .i. jorn qu’endevenc per pecatz
Que .i. pescaire fo ins en mar intrat;
Ebratz ac nom lo tracher renegatz,
E venc tot dret on Betos es entrat;
Fer a la porta et es intrat viat.
E n’Aissilina tenia l’efan el bras;
L’efan risia, qu’era gen alegrat:
«Dieus vos salv, dona, que vos tan gent obratz
E [com] molher aitan gen noirigat».
Ela·l saluda et a·lh los uelh baisatz:
«Senher amix, vas Dieu vos regarat.
Cest pauc efan per amor Dieu selatz,
De lui vos prenga merse e piatatz,
Qu’e[s] vostre senhor, valha li fizaltatz,
Car orphes es, es piatable asatz;
Agardes lo cossi es faisonatz,
Grans pecatz er si el es afolatz;
Cum a fresca la boca e la fatz,
Filh foc del duc, so sabem qu’es vertatz;
Ay! al trachor, senher, l’ensegavatz,
El l’aucira, car vas lui es iratz.
C’el vieu a longas vos seres ric asatz,
Qu’ieu li diray cum fo per vos trobatz.
Per vos es mortz o per vos aribatz».
«Dona», ditz el, «de folia parlatz:
Mo senher es, no·il faria falcetatz.
Estais ben, domna, gentamen lo gardatz,
Pro beves, domna, e be vos alegratz,
Qu’ie·us portaray tot so que vos vulhatz».
E n’Ayselineta porta l’efan el bras:
«Ebram», ditz ela, «aquest efan tocatz:
May ne valres aytant can vivatz».
E leva·l pali, l’efas ris li assatz;
E ditz la dona: «Ebram, ar esgardas:
Anc may no·us vi, tan gen s’es alegratz!»
Respon lo tracher: «Per mi er molt amatz».
Entre sas dens dis lo vilas malvatz:
«.M. martz d’a[r]gen ay uei en mar trobatz».
Daz els se partz, es en corren anatz.

XXIII.

Lo fels pescayre, cui Jhesus desanpier,
Entro a Guio no se vols estancar,
E cant el venc Guis volia manjar;
Garda avan e vi Ebrartz intr[ar]:
«Senher», ditz Ebrartz, «ab vos volria p[arlar];
[D]’aquest Beto cant me volras donar?»
Guis ac tal gauh c’a penas pot parlar:
«.M. martz d’argen, tan cum ay fah cridar».
«Senher», dis el, «fais los me afizar».
«Amix», dis el, «so m’es fort bon a far».
«Daurel», ditz Gui, «puec me en vos fizar?»
«Ostat! bo senher, cum o pogues pessar?
Non a home el mon qu’ieu tan puesca amar».
«Ad aquest home me volhatz afizar
.M. martz d’argen abans de l’avesprar,
Si el me pot Betonet enssehar».
So dis Daurel: «Ieu li faray pagar».
Ebrart li ditz: «De far en re m’agar.
Vos me siatz a la riba de mar,
Qu’ieu l’i trobe cant anava pescar,
Qu’el es rescondutz, be·l sabray ensehar».
E·l pros Daurel vay son caval selar;
Tro a la mar no si volc restancar,
Venc a la riba, non pot d’oltra passar:
«Jhesu Crist senher, tu que·m volguistz crear,
Das mi coselh cum lay puesca intrar,
E mo senhor puesca de mort garar».
Lo joves hom que lor porta a mangar
Ven·s ab sa nau e pres a aribar;
Daurels lo vi e pres [a] apelar:
«Amix», ditz el, «vinet am mi parlar,
Se·m pasat d’oltra, ben poiret cavalgar,
Que ie·u[s] donaria aquest caval liar,
Que·l filh del duc vol ducs Guis afolar».
Lo joves hom si pres fort a plorar:
«Senher», dit el, «pessem de l’espleitar».
Abtan Daurel vens a la nau intrar.

XXIV.

Ab mol gran cocha s’en so d’oltra passatz,
E n’Aicelina Daurel n’a rayzonatz:
«Senher», ditz ela, «cum vos vei esclesat!
Frayre amix, que l’avetz amenatz?»
«Bela sor, dona, ades vos er comtatz».
So ditz Daurel: «Ieu ne diray vertatz;
Lo fil del duc sai a Guis espiatz:
Vendutz lo·ilh a lo pescaire Ebrar[tz];
.M. martz d’argen lh’en ai ieu afizatz
Tot per Guio, a la sua volontat.
D’aqui enant ay tan Dieu reclamat
Que·l mi mostres per la santa bontatz:
Gran gauh ai, dona, quar l’ay trobatz.
Bailatz lo mi, que trop sai [ai] estat».
«Senher», dit ela, «e fol m’avet parlatz,
Ab lui morai, c’aissi m’es destinatz».
Tuh trei si prendo quant an l’efan gardat,
E ve[n]c enant Daurel, a·l rapat,
Fuh s’en ab el cum se l’agues panatz,
Mol corren d’oltra son ambidoi passatz;
Remas la dona, que i fero gran pecatz.
Ela fo lassa: quant ac .i. brieu ploratz
Adurmis se, que la nueh ac velhatz.
E Daurel pueja; a tant esperonatz
Qu’a son caval ne sancno lhi costat.
E l’efas plora et el l’a apagat:
«Ay! mon pau senher, ta lueinh vos ay cercat!
Dieus cre que·us aga a bon port aribat».
Tro a Monclar non a regna tirat.
Sa molher genta si li a demandatz:
«Ay! Daurel senher, cum vos vei ta lassatz!»
«Dona», ditz el, «que bona fui a[n]c nat,
Lo fil del duc vos ay ieu aportatz,
Qu’en una riba l’ay, ins e mar, trobatz;
Ve·l vos ayssi». Els bras lo·ilh a pauzatz.
Quant ela·l tenc a .i. sospir getat:
Garda vas cel, a·n mol fort Dieu lauzatz.
So ditz la dona: «Ben es endestinatz:
Mortz es mosenher, aquest avem cobratz,
Cest er noirit a forsa o a gratz».
Met l’e la cambra et a lo asadatz.
Lih fil Daurel s’en son tant alegratz
May que s’aguesso tot l’aur del mon trobatz
Tuh n’an gran gauh e teno·s per pagatz.
De la noirissa foro mal oblidatz,
Que·n fon destreta a tort e a pecat.

XXV.

[L]o tracher Gui leva tost del mangar:
«Ebrart», ditz Gui, «et es ora d’anar».
«Senher», dis el, «no·i a re que tarzar».
«A celas!» crido, et van si adobar.
.III.c. n’i ac pel filh del duc cassar,
Pro n’i ac d’els que y fa forsa anar.
Tro a la mar no [se] van demorar,
Trovo la nau e van d’oltra passar.
Vengro dreh lay on l’efas sol estar,
E·l tracher Gui va la dona abrasar:
«Amiga dona, que vos a fayta plorar?
Dat me Beto, no lo·m volhatz selar».
«Senher», ditz ela, «laysat me rayzonar:
Per cel del cel no·l vos puec ges baylar,
Que mariniers say vengro aribar
Et an lo·m tolt, e van s’en ab el per mar,
Per so·m vezet aissi desconortar».
So ditz lo fels: «D’alre·us er a parlar!»
De grans espinas si fay pro aportar,
A[d]eis Ebrart las fay fort aguzar,
Per las tetinas l’en comensa a ficar
Que .c. audas lh’en fes lains intrar,
Que sanc e lah mescladamen ragar.
La franca res comenset a cridar:
«Ay! senher Gui, no·m volhat afolar!
Daurel l’enporta, no·us say plus esenhar».
So dis lo tracher: «Aisso vertat mi par
Qu’encuei no·l vi a la taula manjar.
Baro», dit [el], «anem nos albergar;
Vespres [es] bas, non avem que mangar;
Al bo mat[i] nos n’irem a Monclar,
Mas si a l’efas on lo poirai trobar,
Nuls hom del mon no lo·m [pot] escapar.
Ad Aspremon estarem al colgar».
E n’Aicelina, cui Jhesu ampar!
Tant fo batuda que·il n’ac obs a portar.
Sos frayre venc prop del vespres sonar,
Aporta·l an, que tant la pot amar.
E lo borgues vi sa filha intrar
Ta mal menada que s’en pres a plorar:
«Jhesu Crist senher, de Betos vueil pregar,
Que vos, senher, lo volhat de mort garar!»

XXVI.

Lo tracher Guis s’es be matis levatz,
.C. cavaliers dels meliors a triat.
«Baro», fay cel, «ades vos adobat».
Elh lhi respondon: «Senher, cum a vos platz».
El pla amenero los destiers sojornatz,
Et cilh i monto per les estrieups dauratz;
El premier cap foc Guis lo renegatz.
A Monclar vengo quant meydia fo pasatz,
Als pes del mur de Daurel aribatz,
El [es] veltitz e de voltas talhatz,
A y .iii. tors ab denteilhs cayrat,
Ja per nulh home non er pres ni forsat.
La porta es clauza; Guis lo[s] a apelat,
Et eilh l’entendo e foro esariat.
Dizo sielh filh: «Payre, vas lui anat,
Per nulh home aquest enfan no·ilh rendat;
Aur e argen avem nos pro assat».
«Ay! mieu bo filh, tan gentamen parlat!
Ieu isiriey; vos las portas sarrat.
Per nulh destret que vos far mi vegat
Mon car senhor vos no li prometat.
C’el m’auci, diray vos que fassat:
Tenetz vos be tro·l jorn sia passatz;
Quant sera nueh de las cordas aiatz,
Per mieh la roca ins e mar vos n’intratz,
Ab la naveta mosenhor ne portatz
E lai on Dieus volra, bels fils, vos aribatz».
Daurel ieis forras, e lh’an l’us estanquatz.
E Guis li ditz: «Mos amix vuelh siatz;
Dat mi Beto que·us lains albergatz
E dar vos ay .i. de mas sieutatz.
Far l’ay noyrir: per mi er mot amatz».
«Sen[her]», ditz el, «per ver o sapiatz;
No·l vos rendray per aver que aiatz,
Se pessa e pessa tot mi pessejatz.
Mosenher es, e noirir l’ai em patz».
E lo fels Gui .iiii. motz a cridatz:
«Miei cavalier, lo castel m’abrazatz».
Li cav[a]lier volo far so mandat,
Prendon del fuoc, mas Daurel ditz: «Estatz!
Intraray lai, aportar l’ay viatz».
E Guis respon: «Be·us es acoselhatz».
Lo pros Daurel es el palais intratz,
E lo fels Gui remas forras irat.
Daurel si es el banc asetiatz,
Plora del uelh, a sos cabelh tirat,
Tant s’a batut lo pieh e lo costat
Que per la boca lh’en es lo sanc ragatz.
Aiso ditz el: «Cautieu, malayratz,
Ta mala fuei en cest loc aribatz!
Se·lh do l’efan tost sera pessegatz,
E s’ieu·l retenh, el er sains crematz».
Ploro li filh e caso·n esblasmatz;
La molher plora, venguda lh’es de latz:
«Amix», ditz ela, «fort vos desconortat».
«O ieu, ma dona, que mala fui anc natz;
Ben conoc aras que soy descoselhatz.
Amiga bona, quinh cosselh mi donatz?»
Ditz Biatris: «Filh e vos autres [aujatz]
So qu’ie·us diriei e vos altres fasatz».
Tuh li respondo: «Dona, que·ns so celatz?
Que anc digas ve·us nos aparelhatz,
Nos o farem si cum vos comandatz».
«Vec vos aissi aquest efan que jatz:
Vostre frayre [es] e mos filh propiatz,
En una nueh ambidoi foro natz,
Batejet lo lo duc qu’es traspasatz.
En aicel pali e vos l’evolopatz,
E Betonetz el bresolet colgatz,
E nostre filh al traidor portat,
E de luy fasa totas sas volontatz.
Morra mos filh, mosenher er salvatz!»
Tuh tres respondo: «Dieus ne sia lauzatz!
D’aquest coseilh be·ns tenem per pagatz».
Daurel ieis foras, so filh porta el bras;
L’efas fom bels, car fon be aleutat.
Daurel dit a Guis: «L’efan m’aseguratz,
Que negun mal vos noqua lhi·n fassat».
So ditz lo tracher: «Ben per ver sapiatz
No·ilh farai mal, ans sera be gardatz».
Daurel lo·ilh baila et el lo pren viatz,
Descubri li la cara e la fatz:
«Beto», ditz Gui, «bem m’erat escapat,
Em breu de temps seres be noirigatz».

XXVII.

«Daurel», ditz Gui, «ja mai no·us puec amar;
Mon enemic me voliat celar».
«Senher», dis el, «dretura m’o fes far,
Que so senhor deu hom tostemps amar».
So dit lo tracher: «Gardat que·n volrai far».
Pren lo pels pes, dona ne a .i. pilar,
Amdos los ueilh li fes del cap volar,
E las servelas trastotas escampar.
«Beto», dit Gui, «ben puec estar,
De vosta partz no·m cal ja mai gardar».
Tuh cil que i sso non o podo durar,
Quobro lur caras e p[r]endo·is a plorar,
E Guis s’en vai, es partitz de Monclar.
Dis l’us a l’altre: «Vejatz que vos en par!
Jhesu Crist senher, cum o podes durar?»
E Daurel vai son efan ajustar,
En .i. bel pali l’a fait evolopar;
Se fo iratz no vos o sai comtar.
Tro a Peutieus no si vol estancar.
Don’Esmengart au de son filh parlar,
Que Guis l’a mor, e pren gran dol a far:
Vec vos Daurel que venc al comensar,
Porta l’efan e va·l al pla pauzar,
Tuh lo regardo e prendo·is a plorar.
Dona Emengart volia enblamar,
Lo pros Daurel si la fai cofortar,
Trais la vas part, e pres li merce clamar:
«Domna», dis el, «no·us cal desconortar
Qu’ieu l’engeriei, per los ueilh que vos gart,
Que mos filh era; ieu l’ai fah cambiar.
Mort es lo mieus e fas lo vostre alachar.
Prendet vos garda del castel de Monclar
C’ap vostre fil m’en irai oltra la mar;
Mon essien no·m veires retornar
Tro que·l pusca sos garnimens portar».
La franca dona lo vai .iii. ves baizar:
«Compaire senher, Dieus vos capdel e·us gar!
So aves fait que a[n]c hom mai non poc far,
C’om des so filh per so senhor salvar».
La dona vai so filoilh esgardar,
Conoc lo be, fai lo dol espasar:
Non vi tant gran dol per .i. filh de jo[g]lar.
Apres lo duc va l’efan sostrerar:
Per luy es mort, ben deu ondrat estar.
E·l pros Daurel torna s’en a Monclar,
Tost e vias vai las naus adobar;
Pro i a mes a beure et [a] mangar,
Met i sas armas per covinen estar,
Arpa i met e vihola per deportar,
.I. noirisa per l’efan noirigar,
Son palafre e son caval liar,
Son escudier no·i vol ges oblidar.
Siei dos filhs se prendo a plorar.
D[r]esso lur velas e prendo·is ad anar.
E sa molher vai e la tor montar,
Aitant l’esgarda cum lo pot esgardar,
Pueisas si pres molt fort ad esmagar:
«Lassa! caitiva, que poirai aras far!
Mort es mos filh, no·l veirai recobrar;
Mon pauc senhor aras ne vei anar
E mo marit que·m degra capdelar».
Laissa·is cazer, que anc non poc levar
Tro que siei filhs la ve[n]ro ajudar,
E mori se, que Domidieus ampar!
Laisem Daurel e Betonet estar
E si parlem del senescalc n’Azemar.

XXVIII.

Dona Esmengart apela so sirven:
«Vai me a n’Azemar, que a my benga parlier».
N’Azemar es que es vengut corren,
E venc ploran, sos uelh muellha soen:
«Domna», ditz el, «molt ai mon cor dolen
De Betonet que es mortz veramen:
Mort lo vosz a lo tracher mescrezen».
«Amix», dit ela, «non aias espaven,
Qu’ans es be vieus, se Dieus plas, veramen:
Daurel l’enporta per mar alegramen.
De son pauc fil n’a fah cambiamen.
Monclar vos mete e vostre cauzimen,
Lai so li filh que estan maridamen.
Vec vos aisi pro aur e pro argen,
Et estables la tor e·l mandamen;
Pro lai metet sivada, seguel e formen,
E carns e vis e neulas e pimen;
Tro a .xv. ans lai metes fornimen
Quar ans de .xii. ans lai seres mai de cen;
Pro aias armas et altres garnimens,
Dia e nueh, amix, estais lains
E quie·us combat, tornatz vos belamen;
No seres [pres] per nulh home vi[v]en.
Ans de .xii. ans, per lo mieu esien,
Vendra Betos e Daurel issamen
Ab cavalgadas et ab combatemen
Et ausira lo tracher mescrezen
E vos fara ric hom e manen».
«Domna», ditz el, «vostre comandamen
Farai tostemps senes tot falhimen:
De vos servir ai be cor e talen.
Aicel castel capterai ben e gen.
Mot ai mon cor alegre et jauzen
De Betonet, car ieu lo sai viven».

XXIX.

E n’Azemar, qu’es pros e leugier[s],
De clar formen empli tos los graniers,
E met n’i pro, a muh, a sestiers,
Fen e civada als coredos destriers.
De bos bacos lai mes .iiii. meliers,
Pro de bo vi, tant can lur n’a mestiers.
.XXX. arquiers lai mes e .xx. arbalestiers
E de triat, .xl. cavaliers;
Gent[m]ent los homes e totas lurs molhers
Lains noiriro austors, eparbiers,
E cas de cassa, corredors destriers;
Jogon a taulas, ad escax, a diniers:
Dins lo castel meno grans alegriers:
Ueimai a guerra lo tracher lauzengiers.

XXX.

[Q]uant lo fel Gui enten[det] la razo
Que·l pros Daurel s’en anava ab Beto,
Vic de Monclar c’assi establitz fo,
Tira sa barba e rom som pelisso;
Donc sab el be qu’encaras n’aura tenso.
Vai a la dona e met la a razo,
En .i. tor el l’a mes en preio,
.I. an la i tenc, c’anc res no lhi tenc pro;
Mandec sa gen: be .m. cavaliers so,
Tro a Monclar non pres arestazo.
Gardec las tors e va lor d’enviro,
Cilh de la vila no·l prezo .i. boto.
Lhi filh Daurel so molt e cortes e pro,
Defendo se a guiza de baro,
Tuh esems crido e fant en aut .i. so:
«Mot prezam pauc lo fel tracher Guio
C’aucis lo duc e cujet far Beto».
E n’Azemars comensec sa razo:
«Fel tracher Gui, ja non auras perdo:
Quar no t’en fuges en altra regio?
Vieus es mosenher; non auras garizo,
Quar tu as mor to senhor a lairo».
«Per Dieu!» ditz Gui, «mal m’en gabas, gloto.
Per cel senhor que fes lo cel e·l tro,
Totz vos pendrai sus en .j. cabiro».
Respon Bertrans que filh de Daurel fo:
«Mentitz n’aves en aquesta sazo,
Be·ns gardarem de vostra trasio».
«Antona!» crido per gran alegrazo.
E cant ve Guis res no li pot tener pro,
Es s’en tornat ab corage felo.
Laissem Monclar e·l traidor Guio,
Parlem de Daurel e de l’enfan Beto.

XXXI.

Vai s’en Daurel ab joi et ab [bau]dor
Per alta mar, per forsa e per vigor,
Mas ges no sap de sa gentil oissor
Que·s laiset caszer de sus de l’[a]uta tor,
Si que mori sus el palais ausor;
Cant o sabra mot n’aura gran dolor.
Cant l’efas plora a lui non [a] sabor,
E pren sa viola e fai .i. lais d’amor:
«Ai!» so ditz el, «mon pauc gentil senhor,
Cum vos lonhat de vosta gran honor!
Fugem nos en ab mot gran dessonor.
Per vos ai dat lo miei filhet menor,
Ieu vos e trah de mas de tra[i]dor;
Filh es de duc e neps d’emperador,
E fugem no·lh co siam raubador!
Vos no aves ni fraire ni seror
Que ja vos venge de questa dissonor».
Cant o hac dit no pot estar no plor,
Baga l’efant per gauc e per amor.
«Jhesu Crist senher, per la vostra dolsor,
Vos nos menat a bon port salvador
E gardat nos de mal e [de] dolor!»

XXXII.

[E]n Babilonia es Daurel aribat,
Ad .i. ric port, Dieus ne sia lauzat!
Venc el palais on era l’amirat
E l’escudier porta l’efan el bras.
E l’amirat es de mangar levatz
E so .d. de cavaliers prezat;
E Daurel venc, e a los gen saludatz:
«Dieus sal lo rey qu’es duc et amiratz,
E la regina e·ls cavaliers delatz!»
Cilh lhi respo[n]do: «Joglar, enan anatz;
Bona sia l’ora que sains es intrat!»
El va enant, a lor dels jocz mostratz,
Dels us e dels altres, qu’el ne sap pro asatz.
Pueis pres l’arpa, a ii. laisses notatz,
Et ab la viola a los gen deportat,
Sauta e tomba, tuh s’en son alegratz,
E·l rei mezis s’en tenc fort per pagatz.
So dis Daurel: «Senher, or m’escoltat:
De lai de Fransa sai soi a vos passatz,
Qu’e la cort Karlo es pels baros lauzat;
Tu iest lo melher rey que anc fos atrobatz.
E reis e comtes, tos los n’ai oblidatz:
Per vostr’amor ieu sai so aribat,
Ab vos serai aitan can ja vivatz».
Lo rey sezia et es em pes levatz:
«Amicx», dit el, «vostre nom me digat».
«Daurel ai nom, senher, se a vos platz».
«Daurel», dit el, «ab me vueilh remangatz
E dar vos ai una de mas cieutat;
Aur et argent aures vos pro assatz».
«Senher», dit el, «gran aver mi donat;
Ieu no vuelh tan, e teih m’en per pagat
Ab cest efan que noirir mi fasat:
El es mos filh, per mi er trop amat.
Morta es ma [mo]lher e so ne fort iratz».
Mentir si cuja, mas so es veritat.
So ditz lo rei: «A mi lo prezentat».
Daurel lo·l baila et el lo pren viatz;
Ausa·lh lo pali, l’efas a·ls silhs levatz,
Jeta .i. ris e·l rei es ne pagatz:
«Efas», ditz el, «ben iest bonaurat;
Anc mai no·m vis, cum s’e[s] alegrat!
A gran honor vuelh que sias gardatz.
Domna regina, en garda l’agatz,
Fais lo noirir per l’amor que·m portat».
«Senher», dit ela, «e ma brassa·l pauzat;
Per cel Senhor que totz naz a formatz,
Tam be sera noirit et alautat
Cum s’ieu l’agues e mon ventre portat».
Pren lo la dona e rescon lo [a] magat.
Tan fo noirit tro ac .iii. ans passat,
Estec en crambas e si fo ben gardat,
Pueis ieis deforas e fo be remirat.
Tuh lo regardo, car grans fo sa beutat:
Los pels ac blons e gent afaisonat,
E los ueilh vers cuma falcos mudatz,
La gola fresca cum roza en estat,
Blanc coma neus, et ac genta la fatz.
So dit lo rei: «Cavaliers, escoltatz:
Anc aquest efas non fo de Daurel nat,
Ges no·l ressembla». Daurel s’es d’el propiat:
«Senher bos rei, pauc cre que mi amat
Quar mon efan aisi·m desleialat».
So dis lo rei: «Daurel, no·us irascat,
Non dic per mal, se m’ajut caritat».
[Q]uant ac .iiii. ans Beto fo fort prezatz,
Vai s’en al rei et esetiet delatz
E pren sos gans et a los li rapatz;
Foron de drap entorn ab aur listrat.
Tol los al rei e jes no s’es trigat
A la regina si loz a prezentatz;
Ela los pren, a·lli los uelhs baizatz.
Lo rei s’en ri e dit: «Sai m’escoltatz:
Volgra·m costes .xiii. de mas cieutatz
Qu’eu agues fil que fos de molher natz
C’aquest sembles, qu’el fora amiratz.
Miel li covengra que fos fil d’amirat
Que [de] joglar de paucas eretat».
[Q]uant ac Beto be .v. ans acabatz,
Fon ben cregut e pros et essenhat;
Pueja cavals et a los abrivatz,
Fon bels parliers e gen enrazonatz,
Joga a taulas, ad escax et a dat[z]
Et en la cort fo fort per tot amatz.
Laissem Daurel e Betonet em patz
E tornem sai a cels qu’avem laissatz.

XXXIII.

[L]o tracher Guis es anat ribairar,
E son be .c. per lo comte garar.
Porto lur armas, no las volon laissar,
E .x. falcos per las gruas cassar.
Una espia n’es venguda a Monclar
Que lor comta, et cilh van se adobar.
Vesto aulbercz, e que[x] son elme clar,
Guio bos brans per los grans colps donar;
El prumier cap los guiza n’Azemar
E Bertran que fo fil del joglar.
Isson deforas rengat per batalhar;
.X. ne remado per lo castel garar.
Ditz n’Azemars: «Senhor, vueilh vos pregar,
En Brunas Vals los anem sarcar,
Aqui los trobarem per los falcos gitar».
Guis garda avant e vi los cavalgar,
Laissa·ls falcos e cor si tost armar;
Crida als sieus: «Baro, al remenbrar,
Que·us vos lai fairit los de Monclar».
Ab las parulas hil se van adobar.
Vec vos Bertran en .i. caval liar,
E venc tantost cum pot esperonar;
En auta vos comenset a cridar:
«Fels tracher Gui, no·m podet escapar,
La mort de mo fraire ara·us vuelh demandar,
De l’efantet que feris al pilar».
Au o lo coms: sul caval va pujar
E venc vas lui, lai on lo vic estar;
Grans cops si fero pels escutz pessejar.
Bertran l’enpeih que·l cujet degolar,
E·l coms Guis lui, que l’a fah darocar:
«Esta», fai cel, «malvas filh de joglar;
Ja mai ab com no·t vuelhas engagar».
Sieu compaho li coron ajudar,
Grans critz gitero a las lansas baisar.
Aqui virat .i. gran tornei mesclar,
Franger las astas e los escut brizar,
E las perpongas romper e·ls aubertz desmalhar.
Vec vos vengut lo cortes n’Azemar;
Baiset sa senha, laissa·l caval anar
E fer Guio, mas no·l pot daroquar.
«Antona!» crida, «tot veires revelar
L’efant Beto que cujes mort laysar!»
Au o lo coms: cujet enrabiar
E trais s’espeia, laissa·l caval anar,
Fer .i. donzel desus son elme clar,
Entro las dens ne fes lo bran passar,
Mort l’en trebuca, que anc non poc levar,
Fer demestz els, fes los esparpalhar.
«Aspramon!» crida, «vinet mi ajudar!
D’aicels fairit non veuret .i. tornar».

XXXIV.

Au o Bertrans, es s’en irascutz,
Ponh lo destrier que va los sautz menutz;
E n’Azemar tenc se per cofondutz;
Contra Gui corro e son .xv. ab escutz,
Baisso lur astas e·ls pieutz esmolutz.
Li tres le fero el ausbers qu’es menutz,
De tos los autes lo gandi son escutz.
Trastut lo fero, mas el s’es ben tengutz,
Per els non a minja d’estrieup perdutz.
El feri .i. que fo acosseugutz,
Demest los altres es mort cazut;
Vi o Bertrans e s’e[s] fort irascut,
Broca·l destrier e trais lo bran que lutz,
Fer lo per l’e[l]me qu’es luzens et agutz
Que los dos caires el n’a jos abatutz.
De cada part fo lo chapleh tengutz.

XXXV.

Veuc vos vengut n’Azema[r] lo leugier,
Apres de lui son .iiii. cavalier;
Li .iii. lo fero el escut de cartier,
Que·l gomfano li fan el cors mulhier,
E n’Azemar feri lhi son destier,
Lo diestrier ca, lo coms pres a tumbier,
A tera caz, et non fa a blasmier;
De ca[da] part li van grans cops donier.
El se defen ab sa speia d’asier,
Qui encausa, be lo fa trastumbier.
For lo respondo per los grans cops que fier:
Regardo lo mas no l’auzan toquier,
Tro Bertrandet comenset a cridier:
«Eia! baro, del tracher lauzengier
Cum es aiso, no·l porrem daroquier?»
Van lo ferir cadauns vol[on]tiers,
Que son escut li fan tantost falhier.
Ab las palauras vec vos .i. cavalier,
Jaufre ac nom e vai ferir Requier,
Tant l’asta dura lo vai jos daroquier,
Per mieih las rennas va prenre lo destrier,
Fer per la prieissa, comensec a cridier:
«Montatz, coms Gui, que be vos fa mestier!»
El salhi sus, pessa de l’espleitier;
Cel de Guio non podo plus durier,
Fugen s’en torno dreit .i. cami plenier.
Il los encauso per las testas trenquier,
Soen los fero e los fan trabuquier;
.VII. n’an ausitz e .xx. ne fan menier.
E lo fels Gui, cant ne pot escapier,
Tro Aspramon no·is vol pas rastanquier.
E·lh de Monclar s’en volo retornier,
Ab lor encals que an fah de prumier.
Aysels que an pres fan sobre Sainz jurer
Que de la guera lor vuelho ajudier,
E que no sian ni fals ni lauzengier.

XXXVI.

Lo tracher Guis foc irat e dolens,
Manda sas teras et aju[s]ta sas gens.
De cavaliers ac .m. e .ccc.
E de triat i ac be .m. cirvens.
Tro a Monclar non pres arestamens,
Asetjet los senes tot cauzimens;
Tendo lur traps enrivironamens,
Bastiso peireiras, trabuquetz issamens;
Mas res que los fasso no lur te dampnamens.
Pueis sobre Sainz a[n] fah los sagramens,
No s’en partran per nulh homes vivens
Tro que pendan aquelhs que so lains.
De lains crido e dizon autamens:
«A! traher Gui, malvas e mescrezens,
Tostz i seret prejurs de tos fals sagramens».
Dedins s’alegro e fan esbaudimens
E nueh e dia estan alegramens;
An que mangar a .xii. [ans] per seguens,
Lains an aigua molis, freis e corens.
.XII. ans estero enclaus tuh de lains,
Tro que Beto ac pres sos garnimens.
Laissem Monclar e·ls asetiamens.
Qua[nt] ac Beto .vi. ans, foc bels e gens,
La color fer[s]ca, los ueilh belh rizens;
Ama·l lo rei e te lo caramens
E la regina e sa filha issamens.
Fo la donzela de bels aculimens,
Ac nom Erimena e fo ben avinens.
Lo pros Daurel fo aras ben jauzens,
L’efant apela e ditz li belamens:
«Bels filhs Beto, ap[r]endet d’esturmens,
D’arpa e de viola, seres ne plus jauzens».
L’efas respon mot enseiadamens:
«Bels senher paire, vostre comandamens,
Ve·us me aissi per far vostre talens».

XXXVII.

Qua[n]t ac .vij. ans Beto sap gen violar,
E tocar citola e ricamen arpar,
E cansos dire, de se mezis trobar.
.I. jorn aven que Daurel fo en mar
En .i. nau per los dalfis pescar,
E Betonet vi los enfans jogar,
Filh de baros qu’ero de ric afar.
El cor tantost son brizaut empenhar,
Cor al taulier e va s’i asetjar.
Cilh de la cort o van al rei comtar,
Vi o lo rei e pren lo a gardar.
Ans que·n leves, li detz Dieus a gazanhar,
Que .x. enfans lai a fahs depolhar
De lor brizautz, que no lor vol laissar;
Al col los leva e pren s’en ad anar.
E lo reis vai .i. donzel apelar:
«Amix», ditz el, «gardat que·n volra far
D’aicels brizautz que·n vei al col portar».
«Senher», ditz el, «ben ba sabriei comtar».
Beto ieis forras et s’en pres ad anar,
Permiei la vila comencetz a cridar:
«Qui vol brizaut a me benga parlar!»
Als donzels vai los brizaut donar;
El palais torna, comencetz a gabar:
«Tozet», dit el, «sabres ben tremolar,
Si mi crezes altres n’ires talhar».
E lo donzel o va al rei comtar,
Si cum a vist, que no·lh o vol celar.
E l’amiratz fai sa cort ajustar,
Qu’ades venga qui lui volra amar.
Mai de .c. m. lai n’a fah ajustar,
E la regina que motz fai a prezar.
So ditz lo re: «Baro, que vos en par
D’aisel efan que vezet lai estar,
De Betonet que ieu puec tant amar?
Tantas proesas ieu li vei comensar;
E .x. brizaut gazanhet al jogar,
E cant los ac, dese los anec dar.
Per cel senhor que tos nos fa parlar,
Ieu non creirai sia filh de joglar,
Que los cavals li vei fort abribar
E los ausbers vestir e despulhar
E los escutz tener et abrasar».
Ditz la regina: «Ie·usz o farai proar:
Ins en las crambas vos l’en mandat intrar,
Que a ma filha a·n dels verses comtar.
.C. mart d’argen lh[i] farai prezentar;
Si pren l’aver, donc er filh de joglar,
Si no·l pren, anc re no·lh ac a far».
Aicel cossel si van tuh ajustar;
E lo rei fa per l’efan enviar
Et el venc tost, pren se a ginoulhar:
«Beto», dit el, «ara·us vueih fort pregar
Que ab ma filha vos anes deportar,
De vostres laices vos li anes viholar:
Irada es, anas la·m apagar».
«Senher», ditz el, «aisso m’es bon a far».
Vai s’en corren, pren sa vieula trempar.
E la regina vai sa filha ensenhar:
«Filha», dit ela, «ab vos volrai parlar:
.C. martz d’argen aissi vos vueilh laissar,
Que Betonetz vos venra deportar;
Vos los li datz quantz s’en volra anar».
Lo rei meszisses comensa a parlar:
«Baro», ditz el, «anem los escoltar
En cal manieira si volra capdelar».
Entorn la cambra si van tuh amagar
Que auziram tot so que volran far.

XXXVIII.

Sus a las cambras s’en es Beto intrat
En .i. brizaut que fo gentil cordatz;
E la donzela es levada viat:
«Bo·m sap, amix, quar ses sains intrat».
Ela es joves et es grans sa beutat,
Non a .x. ans enquara acabat.
Ela fo agradabla, en sa ma te .iii. datz
Qu’ero d’aur fi et dedins tragitatz.
«Dona», ditz el, «sai vos soi eviat,
Que·us mi trametz mos senher l’amiratz,
Et ieu mezis teinh m’en fort per pagatz.
De bels verses sai, dona, vueilh que n’aujatz».
E dit sos verses e fon ben escoltatz.
Lo rei l’auzi que s’era amagatz
Entorn la cambra e·il reina delatz,
Et ab lor so .c. cavaliers prezatz,
Que tuh escolto cossi s’es deportatz.
Una gran pessa s’es lains deportatz,
Canta e vihola, es se fort alegratz,
«Dona», dit el, «iriei m’en si a vos plat,
Totz jorn, ma dona, que·m volret mi mandatz».
«Beto», dit ela, «.i. petit m’escoltat».
.C. mart d’argen li a denan pauzatz.
«Amix», ditz ela, «cest aver vueilh prengat
Que compar ne·t palafres sojornat.
Mon prumier do en refut non agatz».
«Dona», dit e[l], «.m. merces e .c. grat,
Que ieu ai, dona, aur et argen asat
Ab solamen que vos be mi volhatz.
Joglar venran, d’estrains e de privatz:
Ad els, ma dona, aquest aver donatz;
Lauzar vos an per estranhes regnatz
E vostre pret sera·n plus issausatz.
De vos, ma dona, me teinh for per pagatz,
Que tot jour vos a mi pro donatz,
Que noiritz m’a mosenher l’amiratz».
«Beto», ditz ela, «per la fe que·m portatz
No vos n’anes que del miei non aiatz».
«Dona», dit el, «per que m’en sermonatz?
Quantz ieu l’auria seria ne enbargatz;
Mas solamen, car conosc que a vos platz,
De vostra ma prendrai aquels datz».
«Amix», ditz ela, «ben pauc mi demandatz.
Tenet los doncz, per amor los portatz».
Et el los pren, ela los li a donatz.
«Dona», ditz el, «donatz mi comjatz».
«Beto», dis ela, «en bon astre anatz;
Que Dieus vos don so que vos mai deziratz».
«Dona», ditz el, «vos ab Dieus remanatz».
L’efas ieis forras, a·ls donzels atrobatz,
Van abeurar los distriers sojornatz.
Quant el los vi no s’es pas atrigat:
Drech a l’estable tantost s’en es anatz,
Pren lo caval del rei, es sus montatz,
Et ab los altres abeurar es anatz.
Lo rei ici de lai ond era intratz,
Et ac auzit Beto cosi fon deportatz,
Pueissas lo vi qu’es el caval montatz:
«Baro», ditz el, «e sai vos regardatz:
No m’es vejaire, segon los mieus pesatz,
Que aquest efas anc fos de Daurel natz».
Tuh lhi respondo: «De nien en parlatz;
Per cel senhor que totz nosz a formatz,
Fils es de duc, de ric o d’amiratz».
«Baro», dit el, «car no lo·m apelatz?»
Cilh lo·nh apelo et el venc mot viatz.
So ditz lo rei: «Beto, cum fos auzatz
Que mos destriers fos anc per vos tocatz?»
«Senher», dis el, «uei no fo abeuratz;
Vostres escudiers es be malauratz;
Ieu[·l] menarai a l’aiga, si a vos platz».
«Beto», ditz el, «en garda lo agatz».
«Senher», dis el, «per mi er ben garatz».
Partz se d’aqui, tuh dizo ad .i. clatz:
«Aicel efas pessam que fos panatz».
En aquel dia fo Beto esproatz;
D’aqui enan fo mil tans mai amatz.

XXXIX.

Qua[n]t ac Beto .ix. ans foc del rei escudiers,
Foc bels e gens e covinen parliers,
Joga a taulas, et ad escax, a diniers,
E va cassar ab cas et ab lebriers,
Ab los austors et ab los esparviers;
Baissa las astas, abriva·n los distriers.
Ama·l lo rei, la regina a sobriers,
Sa genta filha que lo te motz en chiers;
Ama lo domnas, donzels et cavaliers.
Et a las taulas servia als mangiers:
Denan lo rei estava prezentiers,
Servi li fort de so que·l fa mestiers,
Puessas los viola e canta volontiers.
Vi o Daurel; ac ne grans alegriers.

XL.

Quant ac .xi. ans el se sap gent escrimir,
Als cavaliers privadamen servir.
E·l pros Daurel de lui ac grant servir:
Compra·ilh caval et armas per garnir,
Belas e paucas, que las puesca sufrir;
Pueissas el fes .i. Sarazi venir
Que fo molt dels efantonet noirir.
«Amix», dis el, «aujatz que vos vuelh dir».
E Betonet fes denan si venir.
Daurel comensa al Sarazi a dir:
«Aquest miei filh m’essenhat d’escrimir».
«Ben conosc aras que·l voles enriquir».
L’efan ne mena, esenha·l d’escrimir
E so destrier de la tera salhir,
Ab son escut escelier e gandir
Et en l’autruei de grans colpes ferrir,
Las dretas astas mamenar e brandir
E los distrier adresar e tenir,
Grans cops donar e dels altres gandir
Et en tornei cum si deu mantenir.
.I. an lo tenc que re no ac que dir,
E sap d’escrima, de garnimens tenir.

LI.

[Q]uant ac .xii. ans, sap pro d’esernimens;
Vi o Daurel, ac ne son cor jauzens;
Daurel l’apela, el venc viassamens:
«Bels filh», dit el, «pren tostz tos garnimens,
Las bonas armas e los distriers correns;
Irem lai forras ieu e vos solamens».
«Ai! senher paire, vostres comandamens,
Si cum volretz tot als vostres talens».
Entrambidos van s’en en .i. bel prat verdens:
«Bels filhs», dit el, «armatz vos belamen».
Et el s’adoba adzaut et covinen.
Qua[n]t fo armatz, el li dit en rien:
«Ai! senher paire, que vos ve a talen?»
«Bels filhs», dit el, «veirai vostr’ardimen:
Jondret ab mi, se Dieu plat, veramen».
«Bels senher paire, ben parlat de nien!
Qu’ieu comtra vos dresses mon fer luzen,
Non o faria per .c. m. marc d’argen».
«A far vos er, per Dieu omnipoten!
De mi ferir non aiat cauzimen,
Qu’ieu vos ferriei a mon esforssamen».
Cascus se lonja .i. mezurat arpen,
Baisso las astas e fero·is duramen
Per los escut que·l fers intra dedins
Entro·ls aulbertz que de mort los defen.
Daurel l’espenh molt vertudozamen,
E l’efan lui, qu’a tera l’en dissen,
E passa d’oltra e fetz son torn mol gen,
Daurel s’en ri jos son elme luzen.
«Beto», dit el, «ben aia aital joven,
Be·m par aras per mien essien».
Ai! senher Dieus, grans grat vos en ren».
L’efas dissen, c’en plora mol greumen,
Venc a Daurel e per sa ma lo pren:
«Ai! senher paire, mol fezes folamen.
Quar anc vas mi fezes essa[ja]men?
S’ie·us agues mort, ieu m’ausira issamen».
«Bels filhs», dis el, «aras sai veramen
Que seret pros se vivet longamen».
Las armas pauzo amdoi comunalmen,
Van se ceze sus en l’erba verden.

LII.

«Amix Beto», dit Daurel lo joglar,
Qui es vos filh? sabetz m’o vos nomnar?»
«Senher, ieu vostre, e vulh o ben estar».
«Non es, amix, per Dieu que·m fa parlar,
Ans es mo senher, e devet o selar.
Grans et e bels, neh [per] armas portar;
Duc et e coms, e vuelh vos o mostrar:
Neps es de Karlo que mol fai a prezar,
Del melhor rei que hom pusca trobar,
Fils es de sa seror; ja no·l devet amar
Quar enaisi vos fai faiditz anar.
Lo duc tos paire el mi donec Monclar,
.I. ric castel que esta sobre mar.
Us tracher coms que·is fa Gui apelar
Ausis vostre car paire quan fo ab lui cassar,
Pues compret vostre maire ab pro argen et aur.
Vos noiria hom ins en irla de mar,
Cel tracher Guis vos i fes espiar;
Volc vos aucire, mas ie·us aniei panar;
E nulha guia no·i pogui escapar
Tro mon pauc filh per vos aniei donar;
Mos uelh vezens feri ne a .i. pilar,
Si que los uelh li fe del cap volar;
Quant l’ac delit cujet vos mort laissar.
Ieu, cant o vi, no pogui plus durar:
Fugi m’en sai, que vos volgui salvar».
L’efas Beto se comensa a plorar:
«Senher», dit el, «aisso cum poguet [f]ar!
Cum vos poirai cestz fah gazardonar?»
«Mon car senher, ie·usz o sabrai comtar
Em breu de temps nos ne volrem tornar,
Ausirem Gui que no·s pot escapar;
T[r]astot Peitieus er al vostre mandar,
Bordels, Antona, tro al castel de Monclar.
Ieu ai .ii. filhs que·m fezetz vos laissar
E ma molher el castel de Monclar.
Per vostre sen no·us volhatz capdelar
Mas per lo mieu, e no·i poiretz pecar.
Celatz vos fortz tro·us ne volhat anar».
«Bels senher paire, tot al vostre mandar».
Prendo lur armas e prendo·s [a] anar.
Sus el palais se prendon a violar,
Denan lo rei se van fort alegrar,
L’efas Beto si pres a ginolhar,
Denan lo rei vai son esturmen pauzar.

XLIII.

[Q]uant ac Beto .xiii. ans, fo fort e prezatz
Et en la cort volgut e pels melhors onratz.
E·l rei Gormon ajustec son barnatz,
Volo·is gran mal entre el e l’amiratz,
Guerra an auda ben a .xx. ans passatz.
Ab gran poder es sobre lui anatz,
Ab be .xii. m. de cavaliers prezatz
Ab .c. m. homes, que us non es restat.
Em Babilonia es Gormons aribatz,
Per mieh la vila s’en es grans crit levatz.
E Betonet no s’es pas oblidatz:
Dreh al drestier del rei s’en es anatz,
Met lhi·l fre e la boca e la cela el costat
E venc al rei; es denan lui anatz:
«Senher», ditz el, «e vos car no montatz?
Vostre caval es mol be esselat».
«Beto», dit el, «areires lo·m tornatz,
No·i issirem, que no n’em adobatz:
Nos em petitz et ilh son trop assatz;
Se i issiam seria grans foldatz».
«Senher», dit el, «aisi cum a vos platz».
E torna areires et es se cossiratz,
E menbra li del linatzge qu’es natz:
L’aubert del rei se gita als costatz,
E sinta l’espeiga, e[s] se .iii. vetz senhatz,
E lassa l’elme qu’es ab aur listratz,
De plana terra es sul caval montatz,
Dels adops del rei s’es ben aparelhatz,
E pren l’escutz que es estreh bolcatz
Ab .iiii. brocas d’[a]ur que i so pauzatz,
E brandis l’asta, e·l fers fo nielatz;
Dels garnimens del rei s’es adobatz.
Broca·l destrier dels esperos daurat,
Tro al portal no s’es pas atrigat.
Ditz al portier: «Las portas alargatz,
Que lo rei ve e trastot sos barnat».
El las li uebre e·l ditz: «A Dieu siat!»
E lo rei es als fenestas montat
E vi Beto que fo molt abrivatz,
Conoc lo be, es [s’]en meravilhatz:
«Digas, regina, e foras esgaratz:
Vegat Beto cum s’es aparelhatz.
De mos adops be vei que s’es armatz,
Lo mieus destriers cuh que cera cambiat».
«Senher», ditz ela, «no sera, se Dieu platz;
Fe que·m deves, a Dieus lo comandatz.
Be vos puesc dire que se el vieu asat,
De nos acore er ben aparelhatz.
S’el es pres, be sera malevatz».
De la gran ostz vec vos ne .ii. triatz
Que so vengutz entra prop dels valatz.
Beto los vi et es se d’els propchat;
Tuh lo esgardo dels murs e dels valatz.
En aut lur crida: «Baro, no·us ne fugatz,
L’us de vos dos ad huna part estatz,
Ab lui jondrai, ab qual que vos volhatz.
Perdet destrier o aquest gazagatz».
So li ditz l’us: «Compainh, ab mi justatz».
Cadaus broca ab los espiest baissatz,
Grans cops si fero els bos escutz listratz.
Be lo feri aicel desbatigat
Que entro l’auberc s’en es lo fer passatz;
Beto fer lui coma vasal proatz,
L’escut li tranca, e l’auberc l’a falssatz,
Vezen de tos s’es lo paias tumbatz,
So dit Beto: «Bon sap car et tumbat,
Que ab joglar vos estes encontratz».
Vi o·l compainh, fo·n dolens et iratz,
Et ac gran anta quar l’artre fon tumbatz:
Broca·l caval, venc vas lui abrivatz,
E Betonet no s’es pas oblidatz,
E brandis l’asta, e·l fers fo nielatz.
Gran cops si fero ses totas pietatz,
Que lor escut i an trastotz briatz.
Be lo feri aicel desbatejatz,
E l’efas lui, que los arsos dauratz
En fa volier e trabuca·l els prat.
«Amix», dis el, «a·n Gormon, me digatz
Que fil de joglar vos a amdos tumbatz».
Lo reis o vi e tot l’altre barnatz,
Ab vos escria: «Cavaliers, escoltatz!
Per cel senhor que totz nosz a formatz,
Se vieu .i. an el sera amiratz».
De l’ost o viro si que s’en so triat
Mai de .iii. m., mas no·ls a esperat,
Abans s’en intra coma savis e menbrat,
Ab .ii. destriers que·n mena esselat.
Per mieh la vila s’en es grans brut levatz,
Coro en cambras: el s’es gen capdelat,
A .ii. donzels a los destrier donat.
E mieh la plassa s’es l’efas desarmatz,
Tuh lo rimiro quar grans fo sa beutat.
Vec vos Daurel qu’es vengu viatz,
Que tenc .i. basto que fon gros e cairat:
«Ai!» so dis el, «filh de joglar malvatz,
Per cel senhor que totz nosz a formatz,
Mala icis senes los mieus mandatz!»
L’efas respon coma hom essenhatz:
«Ai! senher paire, per que vos corossatz?
Molt n’ai gran gauh quar vos m’en castiatz».
Tuh li escrido: «Daurel, no·us irascatz,
Vegat l’efan cossi c’es razonatz».
En pauca d’ora n’i ac mols ajustatz,
E lo reis venc e trastot sos barnat.

XLIV.

[L]o rei i venc corren ad esdemes,
Aitan co·l poc portar sos palafres,
Venc a Daurel e pres lo pel cabes:
«Per cel senhor que tot nosaltres fes,
Ins e ma carcer estares .xii. ans pres,
Que es escura, que re no lai veires;
No manjaretz lunha re de dos mes,
Ni pa ni vi ni lunhaltres conres
Se no·m dizes aquest efan qui es,
Qu’el non es vostres, se m’ajut Dieus ni fes».
Respon Daurel que es pros e cortes:
«Ai! senher rei, per Dieus, valha·m merces!
Fais ajustar vostra cort demanes,
E·ls chivalier e los melors borzes;
Pueisas dirai de l’efan de cui es.
Non es mos fils, so sapiatz que vers es,
Non a el mon duc ni comte ni reis
Que sia plus autz que·l sieu parentat es».
E l’amiratz fa cornar .i. pages
Que tost s’ajusto el palais majores.

XLV.

A la cort veno tuh li mal e li bo,
E·l pros Daurel poietz sus .i. peiro,
En auta votz comenset so sermo:
«Ai! senhe reis e tuh vostre baro,
Entendet me, que nuh hom mot no·i so.
Vezes l’efan ab lo var blizaudo:
Coms es e dux, ses tota mentizo,
Filhs fon del duc qu’apelava hom Buvo,
De cel d’Anton[a], cui Jhesu Crist perdo!
el [es] nes l’emperador Karlo,
Del melhor rei que sia ni anc fo.
Karles lo rei det sa sor a Buvo
E lo duc Boves ac ne l’efan Beto;
E·l duc sos paire si pres a compaho
.I. comte sieu que [a]pela hom Guio.
Aquel l’ausis ab mol gran trasio;
Pueis pres sa maire per forsa, no·il saup bo,
Don’Amenjartz ab la gentil faisso.
Ins en irlanda de mar noiri l’om a lairo;
Volc lo auscire Guis ab lo cor felo,
Tant lai estet tro qu’espiatz i fo,
Ieu lo paniei, portiei l’en a maio,
Seguet me·l tracher, per granda trasiho
Demandec lo·m, ieu dissi l’en de no,
Volia m’ardre, e mi e l’efan Beto.
E ieu, can vi non auria guerizo,
E luoc de lui diei li .i. mieu filho;
Vezen de totz lo pres per lo talo,
Feri n’al mur et eservelet lo;
Ieu soi sos hom, fih lh’en cest gazardo.
Fugi m’en sai e vostra regio;
Noirit l’aves e deu vos saber bo,
Tornar nos n’em, que ben es de sazo,
E vengar s’a del fel trachor Guio;
E qui·lh fes mal ja non aura perdo,
Que de proesa a ben comensazo».

XLVI.

[E] qua[n]t lo rei la paraula enten
Que·l neps de Karlo a noirit longamen,
Ven a Beto, entre sos bras lo pren,
.C. ves lo baia e la regina icimen;
Tuh li baro li crido autamen:
«Rei, da·lh ta filha, que ben es d’avi[n]en».
Lo rei ac guah e dis li en rien:
«Beto», fai cel, «ma filha vos prezen».
L’efas respon ab gran essenhamen:
«Senher», dit el, «no la refut nien;
Si o vol mos paire que m’a datz garnimen,
Ieu la prendrai mol volontieuramen».
Daurel escria mol vertudozamen:
«Prendet la, senher, que ben n’es covinen,
Ab solamen que·us fassa .i. covinen:
Per vostr’amor prendra batiamen;
Menar l’avetz a Peitieus veramen».
E la reina n’es intrada corren
Ins e las cambras, sa bela filha pren,
Vezen de totz la tra a parlamen,
Pueis li demanda, si c’o viro .d.:
«Domna Erimena, voletz batiamen?
Beto o vol que a molher vos pren».
Domna Erimena li respon gentamen:
«O ieu, ma domna, a totz lo sieu talen».
So dis Daurel: «Rei, da·lhi de ta gen,
Mai de tria milia homes que sian combaten,
E cadaus que aia tot son bon garnimen,
Q[ue] d’uei en .xv. jorns nos n’irem veramen
Entrogas a Peitieus, que no·i a tarzamen:
Dels enemix en penra vengamen,
Pueissas penra la domna, so sapias veramen;
Vos daret la·lh ab gran esbaudimen».
Tuh li escrido que ben es avinen,
E pueissa crido trastuh comunalmen:
«Reis, jure la dese nostre vezen».
So ditz lo rei: «Beto, fais sagramen».
«Senher», dis el, «re no vos i conten;
Daurel mos paire jure prumeramen».
Lo rei mezis las bonas fes en pren:
Sobre .i. espieia amdoi fan sagramen,
E Daurel es a .i. cros d’argen.
Aqui mezis, que no·i fan tarzamen,
Meto las naus e l’aparelhamen,
E lains meto de trop bels garnimen,
De tot aquo que a nau si coven,
E son de .x .m. e desobre .ccc.;
E l’efas pren ac[u]miadamen,
E met s’e mar Beto ab granda gen.
Dresso lor velas e det lur Dieus bo ven;
Tres mes complitz, meih de tempestamen,
S’en van per mar, pueis fan aribamen
Pres de Monclar alegre e jauzen.

XLVII.

E Daurel garda e si a vist Monclar,
Aqui aribo, cuja lains intrar;
Entorn los viro assatiat estar,
Los trap tendutz, las cozinas fumar.
Vi o Daurel e pren l’o a mostar:
«Senher», dis el, «Dieus nos vol fort onrar;
Vejaire m’es no·ns qual fort afanar.
Dels enemix aisi·ns podem vengar:
Vec vos lai Gui que no·ns pot escapar
Se pel mieu sen vos voletz capdelar;
Fais vostres homes garnir et adobar».
«Senher», dis el, «totz al vostre mandar».
Tuh se garnisso, c’us no se·n fan pregar.
E comensero del castel a gardar
E[·l] pros Daurel vai lor l’escut mostrar:
Conogro·l be, viras los alegrar,
E l’us a l’autre comenset a parlar:
«So es mossenher que ve d’oltra la mar!»
Dediens s’adobo per lai fors assautar,
Estan menbrat cant auziran cridar.
E Beto s’arma, viest .i. bon auberc clar,
E la espeia jes no la vol laissar,
E Daurel altre, ges non o vol tarzar;
Gran ac la barba, qu’om no·l poc albirar:
Ben a .vii. ans no la·is laisset ostar.
E·l pros Daurel los va tost ajustar,
E pueis tan gent si los vai castiar:
«Negus de vos no·i an esperonar
Tro que nosaltres vos lai augatz cridar,
Pueissas vinetz, que degus no esper, so·m par!»
Una gran capa va Daurel afublar
E Betonet ne fai altra portar,
Prendo lor vieulas a guiza de joglar,
E[·l] pros Daurel vai Beto essenar:
«Senher», dit el, «co·us sabret capdelar:
Ieu cantarai, vos devet escoltar.
Dirai tal re que·ilh poira enojar,
Mon essien el me volra tocar».
So dit Betonet: «Et ieu tost al vengar!»
Entro al trap no·is volo restancar.
E quant cilh vengro, Guis secia al manjar;
Guis lo escria: «Joglar, vinetz mangar».
So ditz Daurel: «Volem vos deportar».
E Betonet pren .i. bel lais a notar
E·l pros Daurel comenset a cantar:
«Qui vol auzir canso, ieu lh’en dirai, so·m par,
De tracio que no fai a celar,
Del fel trachor Guio, cui Jhesus desampar!
Qu’aucis lo duc quan fon ab lui cassar».
E Guis tenc .i. coltel, va·l a Daurel lansar,
E[·l] pros Beto vai sa vieula gitar
E pres sa capa molt tost a despolhar
E trais la speia, va lhi .i. cop donar
E lo bras destre fai a tera volhar.
«Antona!» crida molt altamen e clar:
«Tuh es miei home, c’us no·is n’auzan tornar».
Cil del castel quant auziro cridar,
Obron las portas, van si amb els mesclar.
Vec vos pongen quels d’oltra la mar,
Que re no·i ac mas del desbaratar.
Aqui viratz tanta testa trencar
E tant baro caser e t[r]abucar,
Tan chivalier morir et derocar,
Tant pe, tan poinh per mieh lo camp volar!
E Daurel vai los baros a[m]parar
Acels a pe, qu’om no·ls auza tocar
Que·l tracher Guis i fais forsat estar,
Sos chivaliers laisa totz afolar;
Grans gaus n’an cilh qu’en podo escapar,
Que anc negus no·i atendec so·m par.
L’efan Beto vai Gui fortz estacar,
Per mieh la gola fai .i. liam gitar,
Cilh fil de Daurel van lur paire baiar,
E pueissas van lur senhor abrassar,
Aqui virat tan gran gauh demenar!
Lo pros Daurel comensa demandar:
«On es ma molher que ieu puec tant amar?»
Ilh li respondo: «No la podem mostrar,
Tant tost mori quan vos en vi anar».
Daurel o au, non pot em pes estar:
Enblesmat ca, e van lo cofortar;
E Betonet vi Daurel engoissar,
Ac ne tal dol comenset a plorar.
Trastut van Daurel cofortar,
Del dol que fa lo prendo a blasmar:
«Ab vostres fils vos deves alegrar».
Cominalmen s’en prendo a m . . . ar
Tro al mati que·is pres [ad] . . . . . ar,
Tuh vas Peitieus eli prendo . . . ad anar;
E[·l] pros [Daurel] . . . . . [Guio] . . . . ,
Dret a la coa del bon caval liar.
Entro a Peitieus, lo fan tras si cornar,
[C]ilh de la vila si fan los senhs sonar,
Tuh rev[e]stit van Beto amparar;
E li borzes prendo·is Dieus a lauzar
Quar lor a dat lor senhor a cobrar.
Aqui virat tan gran gauh demenar,
Tant bon tapitz per las ruas gitar!
Daus totas part los virat alegrar.
«Ai! senher Dieus, mol vos devem lauzar,
Que·ns aves fah nostre senhor cobrar!»
Don’Emengart au lo brutda levar,
De l’aut palais comenset a garar
E vi Guio tot sanglen rosegar,
E cor encontra pre novas demandar;
.I. donzel troba que be la saup comtar:
«Domna», dit el, «be·us deus alegrar;
Ve·us vostre filh qu’es vengut d’oltramar.
El tracher Guis ac sai fa[h] amenar».
Au o la dona, no si vol estancar:
So fih encontra, si lo vai tost baigar,
E·l pros Daurel si lo·ilh vai prenzentar;
E[·l] fel Guio lhi van desse lieurar.
Dis o Daurel lhi: «Domna, fais cest tracher gardar».
So dit la dona: «Fais lo al vent levar».
Daurel respon: «Farei lo cofesar
Qu’el ausis lo bon duc al vengar».
E Betonet fa sa ost albergar;
Ab molt gran gauh van el palais montar,
La nueh sojorna tro venc [al dia clar].
E[·l] pros Beto fa sa cort [ajustar],
E·l fel pescaire fa [qui] amenar,
So es Abram que·l . . . . . . . . . . . . .

XLVIII.

[S]ilh de Peitieus an lor senhor cobrat,
Trastut essemp en an gran gauh menat;
Al bo mati son denan lui anat,
Tant bel prezen li an aportatz:
Qui palafre, qui caval sojornatz,
Qui copas d’aur, qui ric palitz rodatz.
Aqui s’ajusto ab gran alegretatz,
Rendo·ilh las forsas de trastot lo regnat,
Totas las vilas que ero del dugatz:
Coms es e dux e an lh’o autregat.
Ve·us lo borzes que tan l’a deszirat,
Que·l dux son paire l’avia tostemps onrat,
E n’Aicelina e sos frairel menbratz.
E n’Aicelina n’a Beton rasonat:
«Bels fils», dis ela, «mol vos ai desiratz,
Be sapiatz .c. vetz vos ai baizatz,
Destreta·n fui a tor et [a pecat],
Mal m’en batet cel traje renegatz
Que ieu vey lay estar encadenatz.
De tal perilh ieu vos vey escapat,
Lo mal que·m fero non ay pas oblidat:
Dat mi Abram que vos a espiatz».
«Domna», dis el, «be vos er autregatz».
Pueissas la pren e baia l’a privatz,
Be sap cum es, Daurel l’o a comtatz;
Enans qu’en parca el lhi a mot donatz:
.I. ric castel ben bo et asazatz,
E·l fels pescaire aqui es [membres] cortatz.
De totas partz si foro ajustat,
E Betonet si a Gui apelatz:
«Digas, fels coms, aujam la veritatz,
Cum fo del duc que aves afolatz?»
«Senher», ditz el, «ja no vos er selatz:
Be lo ai mortz per granda foldatz».
E·l pros Daurel a Beto a pregat:
«Coms debonaire, non aias pi[at]atz,
A mi donat: mo filh veirai vengatz
Qu’el m’ausis, ieu rendrai lh’en son grat».
Respon Betos: «A vostra volontatz».
Vezen de totz el a Gui estacatz
Plan a la coa d’un destrier sojornatz,
Per mieh Peitieus l’a pertot rosegatz,
E pueis lo fa gitar en .j. valatz.
Aicest traire i a pauc guazanhatz
Que li voltor e li corp l’an mangatz.

XLIX.

[T]uh li baro son en gran alegrier,
Car an trobatz lur senhor dreturier.
L’efas Betos pres Daurel apelier:
«Ai! senher paire, . . . . . . gran plenier,
Totas mas teras vos autrei per mandier.
Qui vos non amara ieu no·l volrai amier,
E qui vos [ama]ra ieu lo volrai amier».
E n’Azemar, que lh’ajudec moltz volontier,
Da·l Aspremon, que mot fai a prezier.
E Bertran el a fah chivalier:
Da·lh .ii. castels a trastot son mandier;
Del menor fraire el a fah escudier,
Quant sera tals . . . . . . de . . . . . .
Aisi son . . . . . . an trastot entier.
Pueissas trametz per sa gentil molher,
Ab ela vengro mai de .m. cavaliers,
So nom li laissa, que no lo·lh vol cambier:
Domna Erimena si fai ben apelier.
Lo coms la pres a Sant Alari el mostier,
Tostemp estero ab mot gran alegrier.

So es en mai quan li ram per la flor
E li boisso recobro lor odor.
Lo coms Beto fo de granda valhor,
Venc a sa maire, baia la per amor:
«Domna», dis el, «motz soi en gran tristor
Se ieu no·m vengue del fel emperador
Que cosenti a don Gui lo traidor,
Qu’aucis mon paire a dol et a tristor,
E vos vendet a granda dissonor,
C[e]l fels traire que vos ac ad oissor,
Que a Daurel ausis so filh menor.
Se no·m fugis al rei amparador
Que·m dec sa filha a la fresca color,
El m’agra mor, non agr’amparador.
De Gui so venges, merce del Criator:
Anc no fui filhs de Bovos ponhador
S’ieu ans d’u mes no·lh gasti sa honor;
Et es mos oncles, Dieus l’en don dis[sonor]!»
«Fils», dis la dona, «Dieus ti crega ta honor,
Car l’empeiraire es de tan gran valor,
Vostre parenh so sieis homes melhor;
Entre vos dos no·ns [aia mals sabor].
.I. mesage prendetz ab destrier corredor,
Trametes lo al rei emperador
Que·us fasa dreit de la gran dissonor,
Car el lieuret a Gui [sa seror];
Ce no·l a non vos . . . . . . . . . . . .
Ans de .x. ans dresse son auriflor.
Vos aves dret et rei sobre lor,
Ab vos iran .c. melia cavalgador,
De l’amira[t] vos venra gran socor».
So dit lo coms: «Dieus fassa honor,
Que anc nulh hom non ac maire melhor;
Ieu vol vengar lo ric duc so senhor.
Aisi o farai, dona, que no·i aura tras[t]or».

LI.

[L]o coms Beto si apela Bertran:
«Am[i]x», dis el, «aliet vos adoban,
Et ab vos sian .ii. cavaliers valhan,
L’us n’Azemart e l’autre Gauseran.
A l’emperaire vos n’anatz motz corran,
No·l saludetz ni·l fassatz bel semblan,
E digas li·m que ieu lo·n vau desfizan;
Ne patz ni treva no lhi vau demandan,
Car cosentic mon deszeretamantz;
.XV. saumiers cargatz d’aur e d’argan
Ac per ma maire, vendec la ab aitan.
Ieu son . . . er, merce Dieu veramen,
Ges no·l tenc per senhor ni per paran;
Tant cant ieu puesca portar mon garniman
Non aura patz a totz lo mieu vivan.
Saludas mi lo palazi Roulan,
Per [a]mistat liei portat .i. mieu gan;
Mos parens es, no·m deu noser nian,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . Karlo a guiran
. . . . . . . . . . . . . . . . . . [eran soian]».
Ditz n’Azemars: «A vostre comandaman,
Ja·l vostre dret non irem laissan».
[Los] bos destriers an celatz ab aitan,
[E li] baro s’en van ardidaman,
Cadaus a son riche garniman,
[Al]bercz e lan[c]es et espegas trencans;
[En] .iii. jo[r]nieigas, ses totz reteneman,
S[o]n a Paris e l’ausor mandaman.

LII.

[En] Azemar apelec lo portier:
«Amix», ditz el, «lains volem intrier,
Davas Peitieus em nos .iii. messagier».
So·lh respondo: «Per Dieu, motz volontier,
Mas de lai foras remanran li distrier».
Cilh montero sus el palais plenier;
Denant lo rei s’en van tuh ajustier.
[En] Gauserans a parlat tot prumier,
Car el es vielhs e volo l[o] parlier
E fon be savis per la razo comtier,
Bos cavaliers per las armas portier.
«Dieus sal et gartz Roulan et Olivier,
E si saludi trastot los .xii. pier
De part Beto, lo bon comte guerier.
No salut mia cel que a lo vis clier,
Aiso es Karles cui Dieus don desturbier,
Car det sa sor per argen et per aur clier.
En est palais vengro .xv. saumiers,
Al trachor Gui la donet per molher,
Que Betonet cujet a mort lieurier;
En loc de lui feri ad .i. pelier
Ab .i. efan qu’era filh de joglier.
Pueis Dieu del cel cil n’a fahc [es]capier,
La sua mort el vos vol demandier;
De Guis es vengues, vos no vol perdonier.
Ges no·us promet sodadas ni deniers,
Mas, pel Senher que tot nos fa parlier,
Ja no vieuret .i. mes trastot plenier
Qu’el vos fara irat e desturbier;
Tant com el puesca sos garnimens portier
Non [lo] viret .iiii. jorns repairier».
E l’emperaire pren l’en a regardier,
Pren s’en a rire e pren son cap a crolier:
«Amix», dis el, «mot as corage fier,
Car tu aisi m’est vengutz m[ena]sier.
Anc mai non . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mas mon car . . . . . . . . . . . . . . . amier
. . . n . . . ai . . . derrai . . . . . s . . . donier
. . . li dret . . . . . . . . . . . . . sabra jutgier
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . or chivalier
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . [reprocier]
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . predre . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l’en apelier
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . companhier
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . portier
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . alegrier
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dier

LIII.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . t’ampar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .